||Sundarakanda||
|| Sarga 1 ||
|| Tattva Dipika ||
Sloka text in Devanagari , Telugu , Kannada , Gujarati , English
|| Om tat sat ||
હરિઃ ઓમ્
ઓમ્ શ્રીરામાય નમઃ
શ્રીમદ્વાલ્મીકિ રામાયણે
સુંદરકાંડે
પ્રથમસ્સર્ગઃ
( શ્લોકાર્થતાત્પર્યતત્ત્વદીપિક)
Sundarakanda
Sarga 1
Slokas with word meanings and summary
Sundarakanda occupies the high point of Ramayana. The main events of Aranya kanda and Kishkindha kanda are the banishment of Sri Rama & Sita for the stay in the forests ( vanavasam), abduction of Sita by Ravana using Maricha's deceit, Jataayu's death, Sri Rama's sorrow after losing Sita, Vanaras in search of Sita feeling dejected at not having found her etc.
All these events have a theme of sorrow painted in the background. The main characters in these events are Sri Rama, Sita and Vanaras. We hear this scenario of sorrow directly from Sri Rama himself. Rama says: 'રાજ્યાત્ભ્રંશો- lost kingdom'; 'વનેવાસઃ...living in forests'; 'સીતાનષ્ટો ..lost Sita'; 'હતો દ્વિજઃ...a dear friend is dead'; ' ઈદૃશીયં મમા લક્ષ્મી.. my fortune is like this'; Rama says that his bad luck can even destroy fire ( which can destroy anything !). Then we have Sita crying out loud as she was being abducted. The Vanaras in search of Sita, having not found Sita were dejected enough to contemplate mass suicide. That is when Sampaati, the bird king whose wings were slashed by Ravana while carrying away Sita, comes in to contact with Vanaras giving them the first hint of the likely success. Then they fall into the dilemma and despair about who can undertake the task of crossing the ocean. Then Jambavan, one of the senior Vanaras addresses Hunuman who was sitting silently. "Son of Kesari, you are really a son of Vayu. You are as powerful as Vayu, the king of air. You even attempted catch Sun. There is no body equal to you." etc. Having been praised and pushed by Jambavan, Hanuman sets himself up for the task of crossing the high seas .
Sarga 1 of Sundarakanda begins at this point, with Hanuman poised to take the leap across the ocean. From that moment , which is the beginning of Sundara kanda each and every event gives a ray of hope .
Leap across the seas
The essential story of Sarga 1 is "સમુદ્રલંઘનમ્", leap across the sea.
Sarga 1 can be summarized as follows.
Having made up his mind about searching for Sita in Ravana's Lanka, Hanuman jumps across the sea to reach Lanka. Overcoming three major obstacles, namely the hundred Yojana long sea, Surasa a demon goddess, and then Simhika, a demon residing in the sea waters, Hanuman reaches the shores of Lanka. There he sees the city of Lanka looking like Amaravati the capital of Indra and other celestial beings.
That is the outer shell of the story. It is a story that is easily understood and repeated. It is often said that the beauty of a poem is in the inner meanings or 'Dhwani' hinted by the poet. If the inner meaning is about spiritual path of a seeker in search of the ultimate reality, there is nothing more beautiful. That is precisely the inner meaning highlighted by many.
In the following we are presenting the word meanings of all Slokas along with traditional Sloka summary as well as the inner meaning along the lines of Tattvadipika of Sribhashyam Appalacharyulu garu. While embarking on the project we came across another wonderful Sanskrit commentary on Ramayana ( Sundarakanda) called 'Tika Traya'. Tika Traya is a compilation of three commentaries of Ramayana titled 'Ramayana Tilaka' of Rama (Rama is an assumed name of the author), 'Ramayana Siromani' of Pandit Shiva Sahai, and the often quoted 'Ramayana Bhushana' of Govindaraja. The beauty of these purely Sanskrit commentaries is that they resolve the translation confusions many would go into if the translators only rely on word meanings. At many places we will be highlighting the comments from Tika Traya.
Seeking the blessings SriRama, we start with the meanings of Sarga 1 Slokas in Sundarakanda.
||Sloka 1.01||
શ્લો|| તતો રાવણ નીતાયાઃ સીતાયાઃ શત્રુકર્ષણઃ |
ઇયેષપદમન્વેષ્ટું ચારણાચરિતે પથે ||1.01||
સ||તતઃ રાવણ નીતાયાઃ સીતાયાઃ પદં અન્વેષ્ટું (હનુમાન્) શત્રુકર્ષણઃ ચારણાચરિતે પથિ (ચરિતું)ઇયેષ ||
||Sloka meanings||
તતઃ શત્રુકર્ષણઃ
- then the one who can destroy enemies
રાવણ નીતાયાઃ સીતાયાઃ પદં
- the whereabouts of Sita carried away by Ravana
અન્વેષ્ટું
- to search
ચારણાચરિતે પથિ ઇયેષ
- resolved to follow the path of celestial bards
||Sloka summary||
"Then Hanuman, the one who can destroy enemies, resolved to follow the path of celestial bards, in search of Sita carried away by Ravana." ||1.01||
The very first Sloka of the first Sarga in Sundarakanda has a lot of prominence.
It is a sloka that flows off the lips of every Sundarakanda devotee.
Govindaraja says ."અત્ર ગાયત્ર્યાઃ દ્વાદશમક્ષરં પ્રયુક્તમ્ તત્ અવલોકનીયં વિદ્વદ્ભિઃ" - "Here the twelfth letter of Gayatri is used , that is to be noted by the learned". The first sloka of the Sundarakanda having the twelfth letter of Gayatri, is also the first Sloka of the twelfth thousand of Ramayana Slokas. To be precise, the Sloka is eleven thousand and one Sloka of Ramayana.
Sundarakanda forms the middle part of Ramayana and the twelfth letter of Gayathri representing the middle syllable of Gayatri, forms an important letter in the very first sloka. The twelfth letter of Gayatri 'VA' is embedded in the word 'રાવણ/રાવણ. That fact alone has raised the sloka to be a 'mantra' in its own right. This is a sloka that is recalled many a time as we proceed in this search.
In the first sloka we see Hanuman starting in search of Sita.
How is Hanuman equipped for that search? Hanuman starts in search of Sita with a special order from Rama, with a token given by him.
Sita means that which was found by the ploughing the soil. King Janaka found a baby while ploughing the soil. And he promptly named her Sita.
In this body, which is the domain of all actions, the intellect locates the "Self" by its constant search or digging. That is very much like the ploughing the soil. That means the search for Sita is akin to the "Self" that is to be discovered too. This intermingling of search for Sita and search for Self is what makes Sundarakanda special.
There is more.
Rama is an incarnation of the Supreme being. It means that Hanuman started the search with the approval of the Supreme being, carrying a token given by him. Thus Hanuman starts in search of Sita or 'Self' well equipped by the Supreme being.
Sita got separated from Rama who went pursuit of a golden deer to please Sita. Sita's separation is very much like the Jivatma getting separated from Paramatman while running after objects of life
What is purpose of Hanuman's search? To unite Sita with Rama. Uniting the Self with Paramatman.
That means embedded in the story of search for Sita, is the inner story of search for 'Atma' or Self, and the unification of Jivatma with Paramatma. Any such search /spiritual activity requires a Guru. Here the Guru is Hanuman himself.
Hanuman is called શત્રુકર્ષનઃ. It means, one who can crush the enemies. Hanuman is the one who can crush the Rakshasas troubling Sita. Hanuman is also one who crushes the inner enemies.
One more person highlighted in the first Sloka is Ravana,
Saying 'રાવણ નીતાયાઃ સીતા... ', we are reminded of Ravana
"Ravana" means - "રાવયતિ અસત્ પ્રલાપાન્ કારયતિ ઇતિ રાવણઃ".
The one that makes you think of 'me' and 'mine' and pushes one towards a raving speech - that is Ravana.
What or who is that one in the human body, who forces the thoughts of 'me' and 'mine' ? Without any doubt that is the raging mind or the ego. It is ego that colors everything around as 'mine' or for 'me'. Ravana is nothing but our raging mind.
Sita or the "Self" was carried away by the 'raging mind' called Ravana.
That means the first sloka says that Hanuman started his search for Sita or the Self which was carried away by a Ravana, with the ultimate object of uniting Sita or the Self with Rama , the incarnation of the Supreme Being (Paramatman). In the spiritual enquiry, the unification of Self or Jivatman with the Paramatman is the ultimate goal. That is the same goal in Sundarakanda. That, reading this first sloka, or meditating on this sloka is the way for liberation is the thought of many.
For meditation one needs a Mantra. There are many such Mantras meditating on whom one starts on the path of liberation. The first sloka of Sundarakanda thus is a Mantra too !
First Sloka has one more nugget.
We hear in the first sloka that Hanuman, with the blessings of Bhagavan, and with the ring given as a token by Bhagavan, goes in search of Sita ( or Self). So Hanuma goes in search of the Jivatma ( Sita), separated from the Paramatman ( Rama) .
How does he start ? 'ચારણા ચરિતે પથિઃ'
'ચારણા ચરિતે પથિઃ" - Meaning there by that he starts off following the path trodden by the Charanas . ચારણા - also means Rishis. Then ચારણા ચરિતે પથિઃ means the path trodden by the Rishis
So Hanuman followed the well-trodden path of our Seers. It is an age-old dictum. When one is in doubt, follow the established path of the Seers.
This is also what we hear in Upanishads
"અથ યદિ તે કર્મવિચિકિત્સા વા , વૃત્ત વિચ્ચિકિત્સા વા સ્યાત્ , યે તત્ર બ્રાહ્મણાઃ સમર્શિનઃ અલૂક્ષા ધર્મકાસ્સ્યુઃ , યથા તે તત્ર વર્તેરન્ તથા તત્ર વર્તેથાઃ"|
This Upanishadic line is easily understood. It says as follows; 'Whenever there is a doubt in the path of action or a doubt in any matter, then follow the path of Brahmins who follow the path of rightful conduct "
Thus in this line - "ચારણા ચરિતે પથિઃ"- we hear that statement of Upanishads about following past masters.
There is another thought here
ચારણા ચરિતે પથિ means the path followed by Charanas, which is the path along the heavenly skies - the આકાશ માર્ગ. આકાશ્ means one that shines with brilliance - that is Paramatman. Following the path of Akash means that one being ever steeped in the thoughts of Brahman. Only those steeped in thoughts of Brahman can redeem the lives of Jeeva. Only such one steeped in the thoughts of Brahman, will be victorious in realizing "Self"
Thus we see Hanuman in Sundarakanda, as one with the blessings of Bhagavan, as a Bhakta as well as a messenger of Rama.
Now the second Sloka.
||Sloka 1.02||
દુષ્કર્ષં નિષ્પ્રતિદ્વંદ્વં ચિકીર્ષન્ કર્મ વાનરઃ |
સમુદગ્ર શિરોગ્રીવો ગવાંપતિરિવાબભૌ||1.02 ||
સ|| વાનરઃ દુષ્કરં કર્મ નિષ્પ્રતિદ્વંદ્વં ચિકીર્ષન્ સમુદગ્ર શિરો ગ્રીવઃ (સઃ વાનરઃ) ગવાંપતિ ઇવ બભૌ||2||
||Sloka meanings||
વાનરઃ
- Vanara, Hanuman
દુષ્કરં કર્મ
- formidable task
નિષ્પ્રતિદ્વંદ્વં ચિકીર્ષન્
- achieve that which is incomparable or impossible for others
સમુદગ્ર શિરો ગ્રીવઃ
- raised his head and neck
ગવાંપતિ ઇવ બભૌ
- appeared like the king of the bulls
||Sloka summary||
"Intending to accomplish the very difficult action (of crossing the ocean) which has no rival, Hanuman raised his head and neck. Then he appeared like the king of bulls." ||1.02||
દુષ્કરં નિષ્પ્રતિદ્વંદ્વં ; a difficult and incomparable task; Hanuman in search of Sita resolved to undertake a difficult and incomparable task. That incomparable task is crossing the hundred Yojana wide ocean. Crossing the hundred Yojana wide ocean in one jump is indeed a difficult task. It echoes the thought of crossing the ocean of Samsara, overcoming all obstacles, which too is difficult a task.
To cross that ocean , ગવાં પતિઃ ઇવાબભૌ, like the leader of Bulls, Hanuman stretched his neck straight, and stood ready contemplating on the task ahead.
A bull personifies one who bulldozes his way ahead in the face of obstacles. Valmiki is saying, so will Hanuman, who started on this search with the blessings of Rama. So will anybody who has the blessings of the Supreme being
||Sloka 1.03||
અથ વૈડૂર્ય વર્ણેષુ શાદ્વલેષુ મહાબલઃ |
ધીરસ્સલિલકલ્પેષુ વિચચાર યથાસુખમ્ ||1.03||
સ||અથ હનુમાન્ ધીરઃ મહાબલઃ વૈડૂર્ય વર્ણેષુ સલિલ કલ્પેષુ શાદ્વલેષુ યથા સુખં વિચચાર ||
||Sloka meanings||
અથ હનુમાન્ ધીરઃ મહાબલઃ
- then perseverant and mighty Hanuman
વૈડૂર્ય વર્ણેષુ
- of the color of Vaidhuryas
સલિલ કલ્પેષુ શાદ્વલેષુ
- sheet of water on green grassy lands
યથા સુખં વિચચાર
- strolled happily
||Sloka summary||
"Then the perseverant and mighty Hanuman strolled happily on the green grassy lands looking like a sheet of water."||1.03||
That Hanuman thus was all set. He was walking about on an even ground flush with beautiful lush green fields. Here that Hanuman is addressed as 'ધીર ' .
Lush green fields are places for enjoyment. They capture the heart and mind of people. But those involved in a serious undertaking have to keep their mind away from enjoyment and focus on the task ahead. In that context Hanuman is described as "Dhira" meaning perseverant or one who perseveres.
Addressing Hanuman as "ધીર ", while walking about in Lush Green fields touches on another aspect. 'Dhira' has a special meaning. 'ધીર ' is elaborated as follows.
"ધી" stands for the knowledge of Brahman ,
"ર" stands for one who revels.
Thus "ધીર " means one who revels in the knowledge of Brahman.
So Hanuman is compared to who revels in the knowledge of Brahman.
That means even as he walks about in that place, flush with lush green fields that captivate all , Hanuman, the Dhira , the one who revels in the knowledge of Brahman, is not affected by those lush green captivating fields.
||Sloka 1.04||
દ્વિજાન્ વિત્રાશયન્ ધીમાન્ ઉરસા પાદપાન્ હરન્ |
મૃગાંશ્ચ સુબહૂન્ નિઘ્નન્ પ્રવૃદ્ધ ઇવ કેશરી ||1.04 ||
સ|| ધીમાન્ (હનુમતઃ) દ્વિજાન્ વિત્રાશયન્ સુબહૂન્ મૃગાંશ્ચ નિઘ્નન્ પ્રવૃદ્ધઃ પાદપાન્ ઉરસા હરન્ કેશરી ઇવ (ચચાર)|| Rama TiKa writes 'હનુમાન્ દ્વિજાન્ પક્ષિણઃ વિત્રાસયન્ ઉરસા પાદપાન્ વિદારયન્ મૃગાંશ્છ નિઘ્નન્ પ્રવૃદ્ધઃ કેસરી ઇવ વિચચાર'||
||Sloka meanings||
ધીમાન્ (હનુમતઃ) કેશરી ઇવ
- that wise ( Hanuman) like a lion
દ્વિજાન્ વિત્રાશયન્
- scaring the birds
સુબહૂન્ મૃગાંશ્ચ નિઘ્નન્
- trampling many animals
પ્રવૃદ્ધઃ પાદપાન્ ઉરસા હરન્
- uprooting big trees with his chest
||Sloka summary||
"Scaring the birds and many other animals, uprooting and trampling the trees with his chest, the wise Hanuman went about like a lion." ||1.04||
||Sloka 1.05||
નીલલોહિત માંજિષ્ટ પત્રવર્ણૈઃ સિતાસિતૈઃ |
સ્વભાવ વિહિતૈશ્ચિત્રૈઃ ધાતુભિઃ સમલંકૃતમ્ ||1.05 ||
સ||( સઃ ગિરિવર્યઃ ) સ્વભાવ વિહિતૈઃ નીલ લોહિત માંજિષ્ટ પત્રવર્ણૈઃ સિતાસિતૈઃ (ચ) ચિત્રૈઃ ધાતુભિઃ સમલંકૃતં ||
||Sloka meanings||
નીલ લોહિત માંજિષ્ટ પત્રવર્ણૈઃ
- blue red yellow and green
સિતાસિતૈઃ (ચ)
- also white and black
સ્વભાવ વિહિતૈઃ ચિત્રૈઃ ધાતુભિઃ
- wonderful minerals in their natural state
સમલંકૃતં
- ( looked like) decorated all over .
||Sloka summary||
"(The mountain) with its natural blue red green and yellow colors as well as white and black colors of minerals looked like it is decorated all over." ||1.05||
||Sloka 1.06||
|| કામરૂપિભિરાવિષ્ટમ્ અભીક્ષ્ણં સપરિછ્છદૈઃ |
યક્ષકિન્નર ગંધર્વૈઃ દેવકલ્પૈશ્ચ પન્નગૈઃ ||1.06||
સ|| (સઃ ગિરિવર્યઃ) કામરૂપિભિઃ યક્ષ કિન્નર ગંધર્વૈઃ પન્નગૈઃ સપરિચ્છદૈઃ દૈવકલ્પૈશ્ચ અભીક્ષણમ્ આવિષ્ઠં||
||Sloka meanings||
કામરૂપિભિઃ યક્ષ કિન્નર ગંધર્વૈઃ
- Yakshas, Kinnaras and Gandharvas who can take any form
પન્નગૈઃ સપરિચ્છદૈઃ દૈવકલ્પૈશ્ચ
- as well as Nagas along with their retinues , resembling Gods
અભીક્ષણમ્ આવિષ્ઠં
- very much occupied
||Sloka summary||
"The mountain) was very much occupied by ,Yakshas, Kinnaras, Gandharvas, Pannagas and people who take any form they please, surrounded by their retinues. They were looking like gods." ||1.07||
||Sloka 1.07||
સ તસ્ય ગિરિવરસ્ય તલે નાગવરાયુતે |
તિષ્ઠન્ કપિવરઃ તત્ર હ્રદે નાગ ઇવાબભૌ || 1.07 ||
સ|| નાગવરાયુતે તસ્ય ગિરિવરસ્ય હૃદે તલે તિષ્ઠન્ સ કપિવરઃ નાગઃ ઇવ અબભૌ||
||Sloka meanings||
તલે નાગવરાયુતે
- filled with lordly elephants at the foot (of the mountain)
તસ્ય ગિરિવરસ્ય હૃદે તિષ્ઠન્
- standing at the heart of the mountain
સ કપિવરઃ નાગઃ ઇવ અબભૌ
- the best of Vanaras looked like an elephant
||Sloka summary||
"The best of Vanaras standing at the center of that mountain filled with lordly elephants at the foot of the mountain , looked like an elephant." ||1.07||
||Sloka 1.08||
સ સૂર્યાય મહેંદ્રાય પવનાય સ્વયંભુવે |
ભૂતેશ્ચાભ્યાંજલિં કૃત્વા ચકાર ગમને મતિમ્ ||1.08 ||
સ|| સઃ સૂર્યાય મહેંદ્રાય પવનાય સ્વયંભુવે ભૂતેભ્યઃ અંજલિં કૃત્વા ગમને મતિં ચકાર ||
||Sloka meanings ||
સૂર્યાય મહેંદ્રાય પવનાય
- to the Sun, Mahendra , the lord of gods, wind god
સ્વયંભુવે ભૂતેભ્યઃ
- Brahma and all the elements
અંજલિં કૃત્વા
- offering salutations with folded hands
સઃ ગમને મતિં ચકાર
- he resolved in his mind to go
||Sloka summary||
"Offering salutations to Sun, Indra, Vayu, the creator and all the elements , he decided in his mind to proceed (to Lanka)." ||1.08||
In the Tika Traya, the following comment is noted. "એતેન સકલવિઘ્ન નિવારણાય ઇષ્ઠદેવતા પ્રાર્થનાપૂર્વં યાત્રા કર્તવ્યેતિ સદાચારો બોધિતઃ". "By this act it is stated that before starting on a travel prayer is performed to remove all obstacles as a practice of good men.
This is a traditional act from times immemorial.
||Sloka 1.09 ||
અંજલિં પ્રાજ્ઞ્મુખં કૃત્વા પવનાયાત્મ યોનયે |
તતોઽભિવવૃધે ગંતું દક્ષિણો દક્ષિણાં દિશમ્ ||1.09||
સ||પ્રાજ્ઙ્મુખઃ આત્મયોનયે પવનાય અંજલિં કૃત્વા દક્ષિણઃ હનુમાન્ તતઃ દક્ષિણ દિશં ગંતું વવૃધે હિ||
||Sloka meanings ||
પ્રાજ્ઙ્મુખઃ
- facing the east
આત્મયોનયે પવનાય અંજલિં કૃત્વા
- offering salutations to wind god, his father
દક્ષિણઃ હનુમાન્
- capable Hanuman
દક્ષિણ દિશં ગંતું તતઃ વવૃધે હિ
- then enlarged his size to go in southern direction.
||Sloka summary||
"Facing east offering salutations to his father, the wind god, the capable Hanuman grew in size to go in southern direction."||1.09||
Then taking up a difficult task of jumping across the ocean Hanuman pays obeisance to his favorite gods. Before starting any task, one is to offer appropriate prayers. Which is what we do even today.
That is as per scriptures. It is said, "સંધ્યાહીનઃ અશુચિઃ નિત્યં અનર્હઃ સર્વકર્મસુ" , the one who does not adhere to cleanliness and does not perform ablutions facing east is unfit for all actions.
Following the same dictum Hanuman pays obeisance to Sun, Mahendra and his father Vayu before starting on his journey. Hanuman then embraced all his comrades and also circumambulated them. And he was in turn blessed by all.
Then the poet Valmiki describes various actions of Hanuman like, stretching his arms fully keeping his shoulders still, stiffening and pressing down his arms on the mountain, crouching and contracting his waist, flattening his ears, etc as part of his preparation to take a leap into the skies from the Mahendra Mountain .
These are all also part of Yoga to keep the sensory organs under control
When Yoga is performed there is sweat and trembling of body. Here with Hanuman's action the mountain trembles and water flows. The result of yoga is that the Tamas and Rajas Gunas subside and Sattvic feeling takes over.
||Sloka 1.10 ||
પ્લવંગપ્રવરૈર્દૃષ્ટઃ પ્લવને કૃત નિશ્ચયઃ
વવૃધે રામવૃધ્યર્થં સમુદ્ર ઇવ પર્વસુ || 1.10 ||
સ|| (યદા) પ્લવંગ પ્રવરૈઃ દૃષ્ટઃ - (તદા) પ્લવને કૃત નિશ્ચયઃ હનુમાન્ રામવૃધ્યર્થમ્ પર્વસુ ( પર્વદિનેષુ) સમુદ્ર ઇવ વવૃધે (યથા) ||
||Sloka meanings||
પ્લવંગ પ્રવરૈઃ દૃષ્ટઃ
- while being seen by the Vanaras chiefs
પ્લવને કૃત નિશ્ચયઃ
- having resolved to fly across
રામવૃધ્યર્થમ્
- for the cause of Rama
પર્વસુ ( પર્વદિનેષુ) સમુદ્ર ઇવ
- like the sea on full moon days
વવૃધે (યથા)
- began to grow in size
||Sloka summary||
"Then having resolved to take a leap for achieving the task of Rama, Hanuman grew like the sea during the full moon days, while being seen by the Vanara chiefs." ||1.10||
||Sloka 1.11||
નિષ્પ્રમાણશરીરસ્સન્ લિલિંઘયિષુરર્ણવમ્ |
બાહુભ્યાં પીડયામાસ ચરાણાભ્યાં ચ પર્વતમ્ || 1.11 ||
સ|| નિષ્પ્રમાણ શરીરઃ સન્ અર્ણવમ્ (સાગરં) લિલિંઘયિષુ બાહુભ્યાં ચરણાભ્યાં ચ પર્વતમ્ પીડયામાસ||
||Sloka meanings||
અર્ણવમ્ (સાગરં) લિલિંઘયિષુ
- to cross the ocean
નિષ્પ્રમાણશરીરસ્સન્
- having grew to an immeasurable size
બાહુભ્યાં ચરણાભ્યાં ચ
- with both his arms and feet
પર્વતમ્ પીડયામાસ
- pressed the mountain
||Sloka summary||
"With an immeasurable size of body, Hanuman started to put pressure on the mountain with his feet and hands, to cross the ocean ."||1.11||
નિષ્પ્રમાણ means immeasurable. Hanuman grew his body to an immeasurable size.
||Sloka 1.12 ||
સ ચચાલચલશ્ચાપિ મુહૂર્તં કપિ પીડિતઃ |
તરૂણાં પુષ્પિતાગ્રાણાં સર્વં પુષ્પમશાતયન્ ||1.12 ||
સ|| અચલશ્ચાપિ કપિ પીડિતઃ મુહૂર્તમ્ ચચાલ | (તદા) પુષ્પિતાગ્રાણાં તરૂણાં સર્વં પુષ્પં અશાતયન્||
||Sloka meanings||
અચલશ્ચાપિ કપિ પીડિતઃ
- though immovable, pressed by Hanuman
મુહૂર્તમ્ ચચાલ
- shaken for a moment
પુષ્પિતાગ્રાણાં તરૂણાં
- stems with flowers on the top of the trees
સર્વં પુષ્પં અશાતયન્
- dropped all the flowers
||Sloka summary||
"Though immovable pressed by Hanuman, for a moment (mountain) was shaken by the Vanara. Then the flowers on the top of trees fell down." ||1.12||
||Sloka 1.13||
તેન પાદપમુક્તેન પુષ્પૌઘેણ સુગંધિના |
પર્વતઃ સંવૃતશ્શૈલો બભૌ પુષ્પમયો યથા ||1.13 ||
સ||શૈલઃ પાદપમુક્તેન સુગંધિના પુષ્પૌઘેણ સંવૃતઃ પર્વતઃ પુષ્પમયો યથા બભૌ||
||Sloka meanings||
શૈલઃ - the mountain
સંવૃતઃ - covered by
પાદપમુક્તેન સુગંધિના પુષ્પૌઘેણ
- the heap of flowers full of fragrance dropped from the trees
પર્વતઃ પુષ્પમયો યથા બભૌ-
- appeared like a mountain of flowers.
||Sloka summary||
"The mountain covered with the fragrant flowers fallen from the trees, looked like a mountain of flowers." ||1.13||
||Sloka 1.14||
તેન ચોત્તમ વીર્યેણ પીડ્યમાનસ્સ પર્વતઃ |
સલિલં સંપ્રસુસ્રાવ મદં મત્ત ઇવ દ્વિપઃ ||1.14 ||
સ|| તેન ઉત્તમવીર્યેણ પીડિતઃ સઃ પર્વતઃ મત્તઃ દ્વિપઃ મદં ઇવ સલિલં સુશ્રાવ||
||Sloka meanings||
તેન ઉત્તમવીર્યેણ પીડિતઃ
- pressed by the valiant Self
સઃ પર્વતઃ
- that mountain
મત્તઃ દ્વિપઃ મદં ઇવ
- like an intoxicated elephant in the runt
સલિલં સુશ્રાવ
- exuded water profusely
||Sloka Summary||
"Then pressed by the highly valiant one, that mountain let go of waters like the elephant in rut." ||1.14||
||Sloka 1.15||
પીડ્યમાનસ્તુ બલિના મહેંદ્રસ્તેન પર્વતઃ |
રીતિઃ નિર્વવર્તયામાસ કાંચનાંજનરાજતીઃ ||1.15 ||
સ|| મહેંદ્ર પર્વતઃ તેન બલિના પીડ્યમાનઃ કાંચનાંચન રાજતીઃ રીતિઃ નિર્વર્તયામાસ||
||Sloka meanings||
મહેંદ્ર પર્વતઃ તેન બલિના પીડ્યમાનઃ
- that Mahendra mountain pressed by the powerful one
કાંચનાંજન રાજતીઃ રીતિઃ
- streams of gold and silver
નિર્વર્તયામાસ
- let flow
||Sloka summary||
"The Mahendra mountain, pressurized by his might, let flow of streams of gold and silver." ||1.15||
||Sloka 1.16||
મુમોચ ચ શિલાશ્શૈલો વિશાલાસમનશ્શિલાઃ |
મધ્યમેનાર્ચિષા જુષ્ઠો ધૂમરાજીઃ ઇવાનલઃ|| 1.16||
સ|| શૈલઃ વિશાલાઃ શિલાઃ સમનઃ શિલાઃ મુમોચ (યથા) મધ્યમેન અર્ચિષા ધૂમરાજીરિવ અનલઃ જુષ્ટાઃ||
||Sloka meanings||
શૈલઃ - mountain
વિશાલાઃ શિલાઃ
- big boulders
સમનઃ શિલાઃ મુમોચ
- boulders with Sulphur pigments, let go
મધ્યમેન અર્ચિષા
- in the middle of the fire
ધૂમરાજીરિવ
- like the columns of smoke
અનલઃ જુષ્ટાઃ
- fire possessed with
||Sloka summary||
"The mountain let go of big boulders with Sulphur pigments just like fire emits columns of smoke possessed with fire." ||1.16||
This is elaborated in Tilaka as follows. 'સ શૈલઃ સમનશિલા વિશાલાઃ શિલા મુમોચ નિપીડનાત્ |અત એવ મધ્યમેન મધ્ય ભાગેન અર્ચિષા જ્વાલયા યો અનલઃ તસ્ય ધૂમરાજીરિવ બભૂવ ઇત્યર્થઃ"- That mountain let go of big boulders, boulders with
elements (like Sulphur), the example is the middle part of the fire emitting smoke.
||Sloka 1.17||
ગિરિણાપીડ્યમાનેન પીડ્યમાનાનિ સર્વતઃ |
ગુહાવિષ્ઠાનિ ભૂતાનિ વિનેદુર્વિકૃતૈઃ સ્વરૈઃ ||1.17||
સ||ગિરિણા સર્વતઃ પીડ્યમાનાનિ ગુહાવિષ્ટાનિ ભૂતાનિ પીડ્યમાનેન વિકૃતૈઃ સ્વરૈઃ વિનેદુઃ ||
||Sloka meanings||
ગિરિણા સર્વતઃ પીડ્યમાનાનિ
- pressed by the mountain on all sides
ગુહાવિષ્ટાનિ ભૂતાનિ
- all the creatures in the caves
પીડ્યમાનેન
- being pressed
વિકૃતૈઃ સ્વરૈઃ વિનેદુઃ
- shrieked with horrible sounds
||Sloka summary||
"Being shaken by the mountain all the beings living in the caves shrieked with horrible sounds." |1.17||
||Sloka 1.18||
સ મહાસત્વ સન્નાદઃ શૈલપીડાનિમિત્તજઃ |
પૃથિવીં પૂરયામાસ દિશશ્ચોપવનાનિ ચ ||1.18||
સ||શૈલપીડા નિમિત્તજઃ સઃ મહાસત્ત્વ સન્નાદઃ પૃથિવીન્ દિશશ્ચ ઉપવનાનિ ચ પૂરયામાસ||
||Sloka meanings||
શૈલપીડા નિમિત્તજઃ
- pressured by the mountain
સઃ મહાસત્ત્વ સન્નાદઃ
- the loud noises of the creatures
પૃથિવીન્ દિશશ્ચ
- all direction of the earth
ઉપવનાનિ ચ પૂરયામાસ
- also the surrounding groves
||Sloka summary||
"Caused by the crushing power of the mountain, the loud noises made by all the creatures filled all the all the groves on earth in all directions." ||1.18||
||Sloka 1.19||
શિરોભિઃ પૃથિભિઃ સર્પા વ્યક્ત સ્વસ્તિકલક્ષણૈઃ |
વમંતઃ પાવકં ઘોરં દદંશુઃ દશનૈશ્શિલાઃ ||1.19||
સ|| વ્યક્ત સ્વસ્તિક લક્ષણૈઃ પૃથુભિઃ શિરોભિઃ ઘોરં પાવકં વમન્તઃ સર્પાઃ દશનૈઃ શિલાઃ દદંશુઃ ||
||Sloka meanings||
વ્યક્ત સ્વસ્તિક લક્ષણૈઃ
- with visible signs of Swastik marks
પૃથુભિઃ શિરોભિઃ
- with wide hoods
ઘોરં પાવકં વમન્તઃ
- terrible fire poured out
સર્પાઃ દશનૈઃ શિલાઃ દદંશુઃ
- snakes bit the rocks with fangs
||Sloka summary||
"The snakes with the signs of swastika on their foreheads bit the rocks with their fangs producing great fire."||1.19||
||Sloka 1.20||
તાસ્તદા સવિષૈઃ દષ્ટાઃ કુપિતૈઃ તૈઃ મહાશિલાઃ |
જજ્વલુઃ પાવકોદ્દીપ્તા બિભિદુશ્ચ સહસ્રથા ||20||
સ|| તદા કુપિતૈઃ સવિષૈઃ ( સર્પૈઃ) દષ્ટા મહાશિલાઃ પાવકોદદીપ્તાઃ જજ્વલુઃ સહસ્રધા બિબિધુઃ ચ||
||Sloka meanings||
તદા કુપિતૈઃ સવિષૈઃ ( સર્પૈઃ) દષ્ટા
- then bitten by the angry poisonous serpents
મહાશિલાઃ પાવકોદદીપ્તાઃ
- the big rocks burnt by the fire
જજ્વલુઃ
- burnt
સહસ્રધા બિબિધુઃ ચ
- broke into thousands of pieces.
||Sloka summary||
"Then the mountain rocks bitten by the angry and venomous snakes and burnt by the fire broke into thousands of pieces ."||1.20||
||Sloka 1.21 ||
યાનિ ચૌષધજાલાનિ તસ્મિન્ જાતાનિ પર્વતે |
વિષઘ્નાન્યપિ નાગાનાં ન શેકુઃ શમિતં વિષં||1.21||
સ||તસ્મિન્ પર્વતે જાતાનિ ઔષધજલાનિ નાગાનાં શમિતં વિષં વિષઘ્નાન્યપિ ન શેકુઃ ||
||Sloka meanings||
તસ્મિન્ પર્વતે જાતાનિ ઔષધજલાનિ
- the medicinal plants grown on the mountain
નાગાનાં શમિતં વિષં
- the poison spewed by the serpents
વિષઘ્નાન્યપિ ન શેકુઃ
- though capable of countering the poison could not
||Sloka summary||
"The medicinal plants capable of counteracting the poisons, grown on the mountain were not enough to counter the poison ( spewed by the snakes)." ||1.21||
||Sloka 1.22 ||
ભિદ્યતેઽયં ગિરિર્ભૂ તૈરિતિ મત્વા તપસ્વિનઃ |
ત્રસ્તા વિધ્યાધરઃ તસ્માત્ ઉત્પેતુઃ સ્ત્રીગણૈસહ||1.22||
સ|| અયં ગિરિઃ ભૂતૈઃ ભિદ્યતે ઇતિ મત્વા ત્રસ્તા તપસ્વિનઃ (તથૈવ) સ્ત્રીગણૈઃ સહ વિધ્યાધરઃ તસ્માત્ ઉત્પેતુઃ||
||Sloka meanings||
અયં ગિરિઃ ભૂતૈઃ ભિદ્યતે
- this mountain is being broken into pieces by creatures
ઇતિ મત્વા ત્રસ્તા તપસ્વિનઃ
- thinking thus , the scared ascetics
(તથૈવ) સ્ત્રીગણૈઃ સહ વિધ્યાધરઃ -
- ( similarly) Vidyadharas along with their women
તસ્માત્ ઉત્પેતુઃ
- flew up from that( mountain)
||Sloka summary||
"Thinking that this mountain is being broken into pieces, the scared ascetics as well as the Vidyadharas along with their women folk flew up in fear." ||1.22||
||Sloka 1.23||
પાનભૂમિગતં હિત્વા હૈમમાસવભાજનમ્|
પાત્રાણિ ચ મહાર્હાણિ કરકાંશ્ચ હિરણ્મયાન્ ||1.23||
સ|| મહાર્હાણિ પાત્રાણિ હૈમ માસવ ભાજનં હિરન્મયાન્ કરકાંશ્ચ હિત્વા ||
||Sloka meanings||
હૈમમાસવભાજનમ્
- golden drinking cups
મહર્હાણિ પાત્રાણિ ચ
- valuable vessels too
કરકાંશ્ચ હિરન્મયાન્
- golden goblets
પાનભૂમિગતં હિત્વા
- leaving them at the drinking places
||Sloka summary||
"(They flew up) leaving the valuable vessels , golden drinking cups with golden goblets." ||1.23||
||Sloka 1.24||
લેહ્યાનુચ્ચાવચાન્ ભક્ષ્યાન્ માંસાનિ વિવિધાનિ ચ|
આર્ષભાણિ ચ ચર્માણિ ખડ્ગાંશ્ચ કનકત્સરૂન્ ||1.24||
સ|| (વિધ્યાધરાઃ) લેહ્યાન્ ઉચ્ચાવચાન્ ભક્ષ્યાન્ વિવિધાનિ માંસાનિ ચ અર્ષભાણિ ચર્માણિ કનકત્સરૂન્ ખડ્ગાં ચ હિત્વા (ઉત્પેતુઃ)||
||Sloka meanings||
લેહ્યાન્ ઉચ્ચાવચાન્ ભક્ષ્યાન્
- food that is licked, various small and big eatables
વિવિધાનિ માંસાનિ ચ
- many kinds of meat
અર્ષભાણિ ચર્માણિ કનકત્સરૂન્ ખડ્ગાં ચ
- hides of oxen ,swords covered with golden sheaths
હિત્વા (ઉત્પેતુઃ)- leaving them
||Sloka summary||
"Food that was licked, various types of meat, other eatables in small and big vessels, hides of bulls , swords covered with golden sheaths were all left behind." ||1.24||
||Sloka 1.25||
કૃતકંઠગુણાઃ ક્ષીબા રક્તમાલ્યાનુલેપનઃ|
રક્તાક્ષાઃ પુષ્કરાક્ષાશ્ચ ગગનં પ્રતિપેદિરે ||1.25||
સ|| (વિધ્યાધરાઃ) ક્ષીબાઃ કૃતકંઠગણાઃ રક્તાક્ષાઃ પુષ્કરાક્ષઃ ચ રક્તમાલ્યાનુ લેપનઃ ગગનં પ્રતિપેદિરે||
||Sloka meanings||
કૃતકંઠગણાઃ રક્તાક્ષાઃ પુષ્કરાક્ષઃ
- wearing chains, with red eyes, with lotus like eyes
રક્તમાલ્યાનુ લેપનઃ
- smeared with red unguents and wearing garlands and ,
ક્ષીબાઃ
- intoxicated ones
ગગનં પ્રતિપેદિરે
- flew into the sky
||Sloka summary||
"The intoxicated Vidyadharas, with red lotus like eyes, wearing chains, garlands and red unguents flew into the sky." ||1.25||
|| Sloka 1.26||
હારનૂપૂર કેયૂર પારિહાર્યધરાઃ સ્ત્રિયઃ |
વિસ્મિતાઃ સસ્મિતાસ્તસ્થુરાકાશે રમણૈઃ સહ ||1.26||
સ|| વિસ્મિતાઃ સસ્મિતાઃ હારનૂપૂર કેયૂર પારિહાર્ય ધરાઃ સ્ત્રિયઃ રમણૈઃ સહ આકાશે તસ્થુઃ||
||Sloka meanings||
વિસ્મિતાઃ સસ્મિતાઃ
- wonderstruck and gently smiling,
હારનૂપૂર કેયૂર પારિહાર્ય ધરાઃ
- wearing necklaces, anklets, and armlets
સ્ત્રિયઃ રમણૈઃ સહ આકાશે તસ્થુઃ
- women with their lovers stood in the sky
||Sloka summary||
"Wonder struck women wearing necklaces, anklets, and armlets stayed in the sky with their lovers smiling gently."||1.26||
||Sloka 1.27||
દર્શયન્તો મહાવિદ્યાં વિદ્યાધરમહર્ષયઃ |
સહિતાસ્તસ્થુરાકાશે વીક્ષાંચક્રુશ્ચ પર્વતમ્ ||1.27||
સ|| વિધ્યાધર મહર્ષયઃ સહિતાઃ મહાવિદ્યાં દર્શયન્તઃ આકાશે તસ્થુઃ વીક્ષાંચક્રુશ્ચ પર્વતમ્||
||Sloka meanings||
વિધ્યાધર મહર્ષયઃ
- the seers among Vidyadharas
મહાવિદ્યાં દર્શયન્તઃ
- demonstrating their knowledge and expertise
આકાશે તસ્થુઃ પર્વતમ્વીક્ષાંચક્રુશ્ચ
- stood in the sky and also watching the mountain
||Sloka summary||
"The great seers among Vidyadharas, proficient in all studies, were also watching the mountain, staying up in the sky ."||1.27||
The word'દર્શયન્તઃ' has been elaborated by Rama Tika as follows: 'મહાવિદ્યાં મહાવિદ્યાજનિત નિરવલમ્બન સ્થિતિરૂપાં સ્વશક્તિં દર્શયન્તઃ સહિતા મિંલિતા વિદ્યાધર મહર્ષયઃ અકાશે તસ્થુઃ'.
|| Sloka 1.28||
શુશ્રુવુશ્ચ તદાશબ્દં ઋષીણાં ભાવિતાત્મનાં|
ચારણાનાંશ્ચ સિદ્ધાનાં સ્થિતાનાં વિમલેઽમ્બરે||28||
સ|| તદા વિમલે અમ્બરે સ્થિતાનાં ઋષીણાં ભાવિતાત્મનાં ચારણાનાં સિદ્ધાનાં ચ શબ્દં શુશ્રુવુઃ ||
||Sloka meanings||
તદા વિમલે અમ્બરે સ્થિતાનાં -
- then those stationed in the clear sky's
ચારણાનાં સિદ્ધાનાં
- of charanas and Siddhas
ઋષીણાં ભાવિતાત્મનાં
- seers who are seekers of truth
શબ્દં શુશ્રુવુઃ
- heard the words
||Sloka summary||
"Then those stationed in the clear skies, charanas and Siddhas, the sounds of seers who are seekers of truth, were heard."||1.28||
||Sloka 1.29||
એષપર્વત સંકાશો હનુમાન્ મારુતાત્મજઃ|
તિતીર્ષતિ મહાવેગઃ સમુદ્રં મકરાલયમ્ ||1.29||
સ||એષઃ પર્વત સંકાશઃ મારુતાત્મજઃ મહાવેગઃ હનુમાન્ મકરાલયં સમુદ્રં તિતીર્ષતિ||
||Sloka meanings||
એષઃ પર્વત સંકાશઃ મારુતાત્મજઃ
- this son of wind god, resembling the mountain
મહાવેગઃ હનુમાન્
- swift Hanuman
મકરાલયં સમુદ્રં તિતીર્ષતિ
- desires to cross the ocean which is the abode of crocodiles
||Sloka summary||
"(They said) 'This son of wind god, swift Hanuman of the size of a mountain is desiring to cross the ocean which is the abode of crocodiles." ||1.29||
||Sloka 1.30||
રામાર્થં વાનરાર્થં ચ ચિકીર્ષન્ કર્મ દુષ્કરમ્|
સમુદ્રસ્ય પરં પારં દુષ્પ્રાપં પ્રાપ્તુમિચ્છતિ ||1.30||
સ|| રામાર્થં વાનરાર્થં ચ દુષ્કરં કર્મ ચિકીર્ષન્ સમુદ્રસ્ય દુષ્પ્રાપં પરં પારં પ્રાપ્તું ઇચ્છતિ||
||Sloka meanings||
રામાર્થં વાનરાર્થં ચ
- for Rama and for Vanaras
દુષ્કરં કર્મ ચિકીર્ષન્
- desirous achieving impossible task
સમુદ્રસ્ય દુષ્પ્રાપં પરં પારં
- difficult to reach other shore of the ocean
પ્રાપ્તું ઇચ્છતિ
- desires to achieve.
||Sloka summary||
"For the sake of Rama and for the sake of Vanaras, to achieve a difficult task he wants to reach the other shore of the ocean which is difficult to reach". ||1.130||
We hear the seers of the skies talk about Hanuman's actions.
What is the purpose of Hanuman's actions?
Hanuma is doing these actions, " રામાર્થમ્" "વાનરાર્થમ્"; For Rama and for Vanaras.
So saying the poet is highlighting the Nishkama karma of Hanuman.
Those who are in search of the knowledge of "Self", do so by offering "every action" they perform to the Paramatma. No action is meant for personal benefit.
This is something we hear very often.
Enlightened persons keep continuing on path of action. That action is to please the Lord or for the welfare of the community. That is also what we hear in Gita too.
The action of Hanuman "for Rama" and "for Vanaras" falls in the same category of selfless action
||Sloka 1.31||
ઇતિ વિદ્યાધરાઃ શ્રુત્વા વચસ્તેષાં તપસ્વિનામ્|
તમપ્રમેયં દદૃશુઃ પર્વતે વાનરર્ષભમ્||1.31||
સ||વિધ્યાધરઃ તેષાં તપસ્વિનાં વચઃ શ્રુત્વા પર્વતે અપ્રમેયં તં વાનરરર્ષભં દદ્રુશુઃ||
||Sloka meanings||
વિધ્યાધરઃ તેષાં તપસ્વિનાં વચઃ શ્રુત્વા
- Vidyadharas having heard the words of the ascetics
અપ્રમેયં વાનરરર્ષભં
- immeasurable Hanuman
પર્વતે તં દદ્રુશુઃ
- saw him on the mountain
||Sloka summary||
The Vidyadharas having heard the words of the ascetics, saw Hanuman the bull among Vanaras whose strength is unmeasurable." ||1.31||
||Sloka 1.32||
દુધુવેચ સ રોમાણિ ચકંપે ચાચલોપમઃ|
નનાદ સુ મહાનાદં સુમહાનિવ તોયદઃ||1.32||
સ|| સુમહાન્ સઃ અચલોપમઃ રોમાણિ દુધુવે ચકંપે (તતઃ) તોયદઃ ઇવ સુમહાનાદં નનાદ ||
Rama Tika writes: સ હનુમાન્ રોમાણી દુધુવે ચકમ્પે કિંચિત્ ચચાલ ચ મહાન્ તોયદો મેઘ ઇવ નનાદ ચ|
||Sloka meanings||
સઃ અચલોપમઃ રોમાણિ દુધુવે
- he, huge like a mountain, shook his hair ,
કંપેચ
- shook his body
તોયદઃ ઇવ સુમહાનાદં નનાદ
- produced thundering sound like a cloud full of water
||Sloka summary||
"The great one as huge as a mountain shook his hair on his body and produced a great sound thundering like a cloud." ||1.32||
||Sloka 1.33||
આનુપૂર્વેણ વૃત્તસ્ય લાંગૂલં લોમભિશ્ચિતમ્|
ઉત્પતિષ્યન્ વિચિક્ષેપ પક્ષિરાજ ઇવોરગમ્ ||1.33||
સ|| પક્ષિરાજઃ ઉરગં ઇવ લોમભિઃ વૃતં ચિતં લાંગૂલં આનુપૂર્યેણ ઉત્પતિષ્યન્ વિચિક્ષેપ||
||Sloka meanings||
ઉત્પતિષ્યન્
- ready to leap ( Hanuma)
લોમભિઃ વૃતં ચિતં લાંગૂલં
- tail covered with and full of hair
આનુપૂર્યેણ વિચિક્ષેપ
- shook as a precursor to take off
પક્ષિરાજઃ ઉરગં ઇવ
- like the king of birds would shake a serpent
||Sloka summary||
"Like the king of birds shaking a serpent, he shook his tail covered with hair as a precursor to take off." ||1.33||
|| Sloka 1.34||
"તસ્ય લાંગૂલમાવિદ્ધ માત્ત વેગસ્ય પૃષ્ઠતઃ|
દદૃશે ગરુડે નેવ હ્રિયમાણો મહોરગઃ ||34||
સ|| આત્તવેગસ્ય તસ્ય પૃષ્ઠતઃ ગરુડેન હ્રિયમાણઃ મહોરગઃ ઇવ લાંગૂલં અવિદ્ધં||
||Sloka meanings||
આત્તવેગસ્ય તસ્ય
- મહાવેગમુતો પોબોતુન્ન અતનિ
પૃષ્ઠતઃ લાંગૂલં અવિદ્ધં
- the tail that curled at his back
ગરુડેન હ્રિયમાણઃ મહોરગઃ ઇવ
- like a big snake being carried away by Garuda
||Sloka summary||
"The tail curled at his back looked like a big serpent being carried off by Garuda." ||1.34||
||Sloka 1.35||
બાહૂસંસ્તંભયામાસ મહા પરિઘ સન્નિભૌ |
સસાદ ચ કપિઃ કટ્યાં ચરણૌ સંચુકોચ ચ||1.35||
સ|| કપિઃ મહાપરિઘસન્નિભૌ બાહુઃ સંસ્તંભયામાસ કટ્યાં સસાદ ચરણૌ સંચુકોચ ચ ||
||Sloka meanings||
કપિઃ - Vanara
મહાપરિઘસન્નિભૌ બાહુઃ
- arms like huge iron clubs
સંસ્તંભયામાસ
- pressing down firmly
કટ્યાં સસાદ
- crouched his waist
ચરણૌ સંચુકોચ ચ
- contracted his feet
||Sloka summary||
"The Vanara pressed his arms, looking like iron clubs, firmly on the mountain, crouched his waist and contracted his feet."||1.35||
Tilaka Tika elaborates 'સંસ્તંભયામાસ' : 'બાહોઃ સંસ્તંભનં નામ પર્વતોપરિ ધૃઢપ્રતિષ્ટાપનમ્ ઇતિ ; That is pressing the hands firmly on the mountain; Govindaraja says, 'લઙ્ઘનોદ્યોગકાલિકાવસ્થાં વર્ણયતિ'; that Hanuman's preparation for the leap is being described.
||Sloka 1.36||
સંહૃત્ય ચ ભુજૌ શ્રીમાન્ તથૈવ ચ શિરોધરામ્|
તેજઃ સત્ત્વં તથા વીર્ય માવિવેશ સ વીર્યવાન્ ||1.36||
સ|| વીર્યવાન્ શ્રીમાન્ હનુમાન્ ભુજૌ તથૈવ શિરોધરામ્ સંહૃત્ય સત્ત્વં તથા તેજઃ આવિવેશ|| 1.36||
||Sloka meanings||
વીર્યવાન્ શ્રીમાન્ હનુમાન્
- glorious and powerful Hanuman
ભુજૌ તથૈવ શિરોધરામ્ સંહૃત્ય
- contracted shoulders as well as head
સત્ત્વં તથા તેજઃ આવિવેશ
- summoned up energy and vigor
||Sloka summary||
"The glorious Hanuman contracted his shoulders and the head similarly, and summoned up energy as well as vigor." ||1.36||
||Sloka 1.37||
માર્ગમાલોકયન્ દૂરા દૂર્ધ્વં પ્રણિહિતેક્ષણઃ|
રુરોદ હૃદયે પ્રાણાન્ આકાશમવલોકયન્ ||1.37||
સ|| ઊર્ધ્વં પ્રણિહિતેક્ષણઃ દૂરાત્ આકાશં માર્ગં અવલોકયન્ પ્રાણાન્ હૃદયે રુરોદ||
||Sloka meanings||
ઊર્ધ્વં પ્રણિહિતેક્ષણઃ
- raising eyes upwards
દૂરાત્ આકાશં માર્ગં અવલોકયન્
- looking at the path forward at a distance
પ્રાણાન્ હૃદયે રુરોદ
- restrained his breath in his chest.
||Sloka summary||
"Setting up his eyes to look up in the direction in which he has to leap, he restrained his breath in his chest."||1.37||.
||Sloka 1.38||
પદ્ભ્યાં દૃઢમવસ્થાનં કૃત્વા સ કપિકુંજરઃ|
નિકુંચ્ય કર્ણૌ હનુમાન્ ઉત્પતિષ્યન્ મહાબલઃ|
વાનરાન્ વાનરશ્રેષ્ઠ ઇદં વચન મબ્રવીત્ ||1.38||
સ|| કપિકુંજરઃ મહાબલઃ પદ્ભ્યાં દૃઢં અવસ્થાનમ્ કર્ણૌ નિકુંચ્ય ઉત્પતિષ્યન્ (કિં કરોતિ?) વાનરાન્ વાનરશ્રેષ્ઠં ઇદં વચનં અબ્રવીત્ ||
||Sloka meanings||
કપિકુંજરઃ મહાબલઃ
- the one who is like an elephant among Vanaras, and powerful
ઉત્પતિષ્યન્ પદ્ભ્યાં દૃઢં અવસ્થાનમ્
- ready to take a leap, firmly planting his feet
કર્ણૌ નિકુંચ્ય
- contracting his ears
વાનરાન્ વાનરશ્રેષ્ઠં ઇદં વચનં અબ્રવીત્
- the best among Vanaras said the following words to other Vanaras,'.
||Sloka summary||
"The elephant among the Vanaras, keeping his feet firmly in that position, contracting his ears, ready to fly said the following to the Vanaras." ||1.38||
||Sloka 1.39||
યથા રાઘવ નિર્મુક્તઃ શ્શરશ્શ્વસન વિક્રમઃ |
ગચ્છેત્તદ્વદ્ગમિષ્યામિ લઙ્કાં રાવણપાલિતામ્||1.39||
સ|| યથા રાઘવ નિર્મુક્તઃ શરઃ ગચ્છેત્ તદ્વત્ શ્વસન વિક્રમઃ રાવણપાલિતામ્ લઙ્કાં ગમિષ્યામિ||
||Sloka meanings||
યથા રાઘવ નિર્મુક્તઃ શરઃ ગચ્છેત્
- like the arrow released by Rama goes
તદ્વત્ શ્વસન વિક્રમઃ
- similarly with the speed of wind
રાવણપાલિતામ્ લઙ્કાં ગમિષ્યામિ
- will go to Lanka ruled by Ravana
||Sloka summary||
"With the speed of wind, like the arrow released by Rama (I) will go the Lanka ruled by Ravana. ." ||1.39||
Thus having got ready to fly, Hanuma told the fellow Vanaras as follows
"Like the arrow shot by Rama, I will go with the same speed to Lanka ruled by Ravana. Whatever it maybe, I will complete the task and return"
The arrow that was shot from a bow does not have its own power. It has the power attributed to the one who let the arrow go from his bow. When Rama shoots an arrow, the speed provided by Rama pulling the bow string is the speed of that arrow. That arrow of Rama does not stop in the middle. That arrow of Rama achieves the objective.
Here Hanuma compares himself to the arrow of Rama. He makes Rama's speed as his, Rama's power as his power. Thus all the power he has is that of the Bhagavan, and not his.
In the path of action, and the Nishkama karma, this is very important ,the action one is performing is for others not for himself. All of the action is attributed to the grace of the god. The action is not seen as 'his' or done by 'him'. All of that attributed to the grace of God.
||Sloka 1.40||
ન હિ દ્રક્ષ્યામિ યદિ તાં લઙ્કાયાં જનકાત્મજામ્||
અનેનૈવ હિ વેગેન ગમિષ્યામિ સુરાલયમ્ ||1.40||
સ|| યદિ લઙ્કાયાં તાં જનકાત્મજં ન દ્રક્ષ્યામિ અનેન વેગેનૈવ હિ સુરાલયં ગમિષ્યામિ ||
||Sloka meanings||
યદિ લઙ્કાયાં તાં જનકાત્મજં ન દ્રક્ષ્યામિ
- If I do not see the daughter of Janaka
અનેન વેગેનૈવ હિ સુરાલયં ગમિષ્યામિ
- with the same speed will go to the abode of gods
||Sloka summary||
"If I do not see Sita, then withe same speed I will go to the abode of Devas."||1.40||
||Sloka 1.41||
યદિ વા ત્રિદિવે સીતાં ન દ્રક્ષ્યા મ્યકૃત શ્રમઃ|
બદ્દ્વા રાક્ષસ રાજાનં આનયિષ્યામિ સરાવણમ્||1.41||
સ|| યદિ ત્રિદિવે સીતાં નદ્રક્ષ્યામિ (તદા) અકૃત શ્રમઃ રાક્ષસ રાજાનં સ રાક્ષસં બદ્ધ્વા આનયિષ્યામિ||
||Sloka meanings||
યદિ ત્રિદિવે સીતાં નદ્રક્ષ્યામિ
- if I do not see Sita in the abode of Devas
અકૃત શ્રમઃ - effortlessly
રાક્ષસ રાજાનં બદ્ધ્વા
- having bound the king of Rakshasas
સ રાક્ષસં આનયિષ્યામિ
- will bring that Rakshasa
||Sloka summary||
"If I do not find Sita in heaven in spite of all my efforts, then I effortlessly will bind that king of Rakshasas and bring him here."||1.41||
||Sloka 1.42||
સર્વથા કૃતકાર્યોઽહં એષ્યામિ સહ સીતયા |
આનયિષ્યામિ વા લઙ્કાં સમુત્પાટ્ય સ રાવણમ્||1.42||
સ|| સર્વથા કૃત કાર્યઃ સહ સીતયા અહં એષ્યામિ | વા લઙ્કાં સ રાવણમ્ સમુત્પાટ્ય આનયિષ્યામિ ||
||Sloka meanings||
સર્વથા કૃત કાર્યઃ
- in all respects having completed the task
સહ સીતયા અહં એષ્યામિ
- will come back along with Sita.
વા લઙ્કાં સ રાવણમ્ સમુત્પાટ્ય
- or uprooting Lanka along with Ravana
આનયિષ્યામિ
- will them back .
||Sloka summary||
"By all means completing my task I will come back here along with Sita. Otherwise I will uproot Lanka along with Ravana and bring him here."||1.42||
Saying "સર્વથા કૃત કાર્યઃ" , Hanuma tells all Vanaras that he will accomplish the task.
||Slokas 1.43 - 44||
એવમુક્ત્વાતુ હનુમાન્ વાનરાન્ વાનરોત્તમઃ |
ઉત્પપાથ વેગેન વેગવાન્ અવિચારયન્ ||43||
સુપર્ણમિવ ચ આત્માનં મેને સ કપિકુંજરઃ ||44||
સ|| એવં ઉક્ત્વા વાનરાન્ વાનરોત્તમઃ હનુમાન્ વેગવાન્ વેગેન અવિચારયન્ ઉત્પપાથ|| સઃ કપિકુંજરઃ આત્માનં સુપર્ણમિવ મેને||
||Sloka meanings||
એવં ઉક્ત્વા વાનરાન્ વાનરોત્તમઃ હનુમાન્
- having spoken to Vanaras, the best of Vanaras then
વેગવાન્ વેગેન
- the swift one swiftly
અવિચારયન્ ઉત્પપાથ
- leaped up effortlessly.
સઃ કપિકુંજરઃ
- that elephant among Vanaras
આત્માનં સુપર્ણમિવ મેને
- thought of himself as Garuda
||Sloka summary||
"Having said this to Vanaras the best among Vanaras, the swift Hanuman swiftly leaped without any effort. The elephant among Vanaras thought himself like Garuda". ||1.43-44||
|| Sloka 1.45||
સમુત્પતિ તસ્મિંસ્તુ વેગાત્તે નગ રોહિણઃ|
સંહૃત્ય વિટપાન્ સર્વાન્ સમુત્પેતુઃ સમંતતઃ||1.45||
સ|| (યદા) તસ્મિન્ વેગાત્ સમુત્પતતિ (તદા) નગરોહિણઃ સર્વાન્ વિટપાન્ સંહૃત્ય સમંતતઃ સમુત્પેતુઃ||
||Sloka meanings||
તસ્મિન્ વેગાત્ સમુત્પતતિ
- as he took off with speed
નગરોહિણઃ સર્વાન્ વિટપાન્ સંહૃત્ય
- many trees drawing their branches together
સમંતતઃ સમુત્પેતુઃ
- flew from all over the mountain
||Sloka summary||
"As he took off with speed, all the trees on the mountain together with the branches flew along with him." ||1.45||
||Sloka 1.46||
સ મત્તકોયષ્ટિમકાન્ પાદપાન્ પુષ્પશાલિનઃ |
ઉદ્વહન્નૂરુવેગેન જગામ વિમલેંબરે ||1.46||
સ|| પુષ્પશાલિનઃ પાદપાન્ મત્તકોયષ્ટિમકાન્ ઊરુ વેગેન ઉદ્વહન્ સઃ વિમલે અંબરે જગામ||
||Sloka meanings||
પુષ્પશાલિનઃ
- full of flowers
મત્તકોયષ્ટિમકાન્ પાદપાન્
- trees with lapwings in heat
ઊરુ વેગેન ઉદ્વહન્
- swept away with the speed of his thighs
વિમલે અંબરે જગામ
- went through cloudless sky
||Sloka summary||
"The speed of his thighs uprooted the trees full of flowers along with the intoxicated birds on the tree as he coursed along the cloudless sky." ||1.46||
||Sloka 1.47||
ઊરુ વેગોદ્ધતા વૃક્ષા મુહૂર્તં કપિ મન્વયુઃ|
પ્રસ્થિતં દીર્ઘમધ્વાનં સ્વબંધુમિવ બાંધવઃ||1.47||
સ|| ઊરુવેગોથ્થિતાઃ વૃક્ષાઃ દીર્ઘમધ્વાનં સ્વબંધું પ્રસ્થિતં બાંધવઃ ઇવ મુહૂર્તમ્ અન્વયુઃ||
||Sloka meanings||
ઊરુવેગોથ્થિતાઃ વૃક્ષાઃ
- trees pulled along by the force of his thighs
દીર્ઘમધ્વાનં સ્વબંધું પ્રસ્થિતં
- own kin proceeding on a long journey
બાંધવઃ ઇવ મુહૂર્તમ્ અન્વયુઃ
- followed for a moment like relative
||Sloka summary||
"Pulled along by the speed of his thighs, the trees followed for a distance like the relatives follow the kin on a long journey." ||1.47||
||Sloka 1.48||
ત મૂરુ વેગોન્મથિતા સ્સાલાશ્ચાન્યે નગોત્તમાઃ|
અનુજગ્મુર્હનૂમંતં સૈન્યા ઇવ મહીપતિમ્||1.48||
સ|| ઊરુવેગોન્મથિતાઃ સાલાઃ અન્યે નગોત્તમાઃ મહીપતિં સૈન્યા ઇવ તં હનૂમંતં અનુજગ્મુઃ||
||Sloka meanings||
ઊરુવેગોન્મથિતાઃ સાલાઃ
- Sala trees swept along by the force of his thighs
અન્યે નગોત્તમાઃ
- other big trees
મહીપતિં સૈન્યા ઇવ
- like the army following a king
તં હનૂમંતં અનુજગ્મુઃ
- followed that Hanuman
||Sloka summary||
"Uprooted by the force of his thighs, Sala trees and other great trees followed Hanuman like the army following the king." ||1.148||
When Hanuma leapt into the sky, the trees on the mountain flew along with him. Following him for a distance the heavier trees fall off and sink in the ocean. The flowers from the trees too fall off and float on the ocean
The trees that followed Hanuman are compared to the relatives who followed a dear one going, and were also compared to the soldiers who accompany the king.
When enlightened persons travel on the spiritual path, the people follow him on their own with intent of acquiring the spiritual motives. Then there are also people who follow the enlightened one along with their retinues with the hope acquiring fruits.
Those who follow with the hope of fruits are like the big trees that followed Hanuman and fall off into the ocean quickly and sink.
||Sloka 1.49||
સુપુષિતાગ્રૈર્ભહુભિઃ પાદપૈરન્વિતઃ કપિઃ |
હનુમાન્ પર્વતાકારો ભભૂવાદ્ભુત દર્શનઃ||1.49||
સ||બહુભિઃ સુપુષ્પિતાગ્રૈઃ પાદપૈઃ અન્વિતઃ કપિઃ હનુમાન્ પર્વતાકારઃ અદ્ભુત દર્શનઃ બભૂવ||
||Sloka meanings||
બહુભિઃ સુપુષ્પિતાગ્રૈઃ પાદપૈઃ અન્વિતઃ
- followed by numerous trees laden with flowers
કપિઃ હનુમાન્ પર્વતાકારઃ
- Hanuman looking like a mountain
અદ્ભુત દર્શનઃ બભૂવ
- provided a wonderful spectacle.
||Sloka summary||
"With many trees having blossoms at the top following him, the Vanara, mountain like Hanuman provided a wonderful spectacle."||1.49||
|| Sloka 50||
સારવન્તોઽધયે વૃક્ષાન્યમજ્જન્ લવણાંભસિ|
ભયાદિવ મહેંદ્રસ્ય પર્વતા વરુણાલયે ||50||
સ||અથ સારવન્તઃ યે વૃક્ષાઃ વરુણાલયે પર્વતાઃ મહેન્દ્રસ્ય ભયાત્ ઇવ લવણાંભસિ ન્યમજ્જન્||
||Sloka meanings||
અથ સારવન્તઃ યે વૃક્ષાઃ
- then those huge trees
લવણાંભસિ ન્યમજ્જન્
- sank in the ocean
મહેન્દ્રસ્ય ભયાત્ વરુણાલયે પર્વતાઃ
- like mountains in the ocean for fear of Indra,
||Sloka summary||
Then the huge trees fell into the ocean like the mountains which fell into the sea out of fear of Indra." ||1.50||
Rama Tilaka says 'મહેન્દ્રસ્ય ભયાત્ પક્ષચ્છેદભયાત્ પર્વતા ઇવ' - 'like the mountains which were afraid Indra cutting off their wings'; thus the story of mountains with wings is reprised. This is also a hint of Mainak story that will come up soon.
|| Sloka 1.51||
સ નાના કુસુમૈઃ કીર્ણઃ કપિઃ સાંકુર કોરકૈઃ|
શુશુભે મેઘ સંકાશઃ ખદ્યોતૈરિવ પર્વતઃ ||1.51||
સ|| નાના કુસુમૈઃ સાંકુર કોરકૈઃ કીર્ણઃ સઃ મેઘ સંકાશઃ કપિઃ ખદ્યોતૈઃ પર્વતઃ ઇવ શુશુભે||
Tilaka Tika writes: સાંકુર કોરકૈઃ અંકુરકોરક સહિતૈઃ કુસુમૈઃ સ્વાનુયાયિ તરુસંબન્ધિ પુષ્પૈઃ કીર્ણઃ આકીર્ણઃ કપિઃ ખદ્યોતૈઃ પર્વત ઇવ શુશુભે|
||Sloka meanings||
નાના કુસુમૈઃ સાંકુર કોરકૈઃ કીર્ણઃ-
covered with many different kinds of flowers , buds and sprouts
સઃ મેઘ સંકાશઃ કપિઃ
- that Hanuman resembling a cloud
ખદ્યોતૈઃ પર્વતઃ ઇવ શુશુભે
- shone like a mountain covered with fireflies
||Sloka summary||
"Covered with many different kinds of flowers, buds and sprouts, Hanuman resembling a cloud, shone brightly like a mountain covered with fireflies."||1.51||
||Sloka 1.52||
વિમુક્તાઃ તસ્ય વેગેન મુક્ત્વા પુષ્પાણિ તે દ્રુમાઃ |
અવશીર્યંત સલિલે નિવૃત્તાઃ સુહૃદો યથા ||1.52||
સ|| તસ્ય વેગેન વિમુક્તાઃ તે દ્રુમાઃ પુષ્પાણિ ચ મુક્ત્વા સલિલે અવશીર્યન્ત યથા નિવૃત્તાઃ સુહૃદા (ઇવ)||
||Sloka meanings||
તસ્ય વેગેન વિમુક્તાઃ તે દ્રુમાઃ
- trees freed from his speed
પુષ્પાણિ ચ મુક્ત્વા સલિલે અવશીર્યન્ત
- shedding the flowers fell in the waters
યથા નિવૃત્તાઃ સુહૃદા (ઇવ)
- like friends who returned
||Sloka summary||
"Freed of his speed the trees, shedding the flowers fell off into the sea like the friends who return after following ( a relative) for some distance." ||1.52||
Rama Tika writes: તસ્ય હનુમતો વેગેન વિમુક્તા વિમોચિતા વિયોજિતા ઇત્યર્થઃ, દ્રુમાઃ પુષ્પાણિમુક્ત્વા સલિલે વ્યવશિર્યન્ત| તત્ર દૃષ્ટાન્તઃ બન્ઢુ પ્રસ્થાપનાર્થં ગતાઃ સુહૃદો યથા તાન્ પ્રસ્થાપ્ય નિવર્તન્તે તદ્વત્||
||Sloka 1.53||
લઘુત્વે નોપપન્નં તદ્વિચિત્રં સાગરેઽપતત્ |
દ્રુમાણાં વિવિથમ્ પુષ્પં કપિવાયુ સમીરિતમ્||1.53||
તારાશત મિવાકાશં પ્રભભૌ સ મહાર્ણવઃ|
સ|| કપિવાયુસમીરિતં દ્રુમાણાં વિવિધં વિચિત્રં પુષ્પં લઘુત્વે ઉપપન્નમ્ તત્ સાગરે અપતત્ || લઘુત્વેન ઉપપન્નં (પુષ્પેણ) તત્ મહર્ણવઃ તારાચિતં આકાશમિવ પ્રભબૌ||
||Sloka meanings||
કપિવાયુસમીરિતં
- driven by the wind generated by the speed of Hanuman
વિવિધં વિચિત્રં પુષ્પં
- various colorful flowers
તત્ સાગરે અપતત્
- fell into that sea
લઘુત્વેન ઉપપન્નં (પુષ્પેણ)
- being light and floated up in the sea
તત્ મહર્ણવઃ તારાચિતં આકાશમિવ પ્રભબૌ
- That sea shone like the sky filled with starts
||Sloka summary||
Driven by the wind caused by the speed of the Vanara, the trees with variety of flowers being light fell on the ocean. The flowers being light rose up in the sea and the sea shone like the sky with stars." ||1.53||
.
||Sloka 1.54||
પુષ્પૌઘે નાનુબદ્ધેન નાનાવર્ણેન વાનરઃ |
બભૌ મેઘ ઇવાકાશે વિદ્યુદ્ગણ વિભૂષિતઃ||1.54||
સ|| નાનાવર્ણેન (પુષ્પેણ) પુષ્પૌઘેણ અનુબદ્ધેન સઃ વાનરઃ આકાશે વિદ્યુત્ગણ વિભૂષિતઃ મેઘ ઇવ બભૌ||
||Sloka meanings||
નાનાવર્ણેન (પુષ્પેણ) પુષ્પૌઘેણ અનુબદ્ધેન
- stuck with flowers of many kinds
સઃ વાનરઃ આકાશે
- that Vanara in the sky;
વિદ્યુત્ગણ વિભૂષિતઃ મેઘ ઇવ બભૌ
- shone like a cloud glowed with lightnings
||Sloka summary||
Stuck with flowers of different colors, the Vanara looked like a cloud glowing with lightnings. ||1.54||
||Sloka 1.55||
તસ્ય વેગ સમધૂતૈઃ પુષ્પૈઃ તોયમદૃશ્યત ||1.55||
તારાભિ રભિરામાભિ રુદિતાભિ રિવાંબરમ્|
સ|| તસ્ય વેગ સમાધૂતૈઃ પુષ્પૈઃ તોયઃ અદૃશ્યત (યથા..) ઉદિતાભિઃ અભિરામાભિઃ તારાભિઃ અંબરં ઇવ||
||Sloka meanings||
તસ્ય વેગ સમાધૂતૈઃ પુષ્પૈઃ
- flowers dropped by his speed
તોયઃ - that sea water
ઉદિતાભિઃ અભિરામાભિઃ તારાભિઃ અંબરં ઇવ
- just risen very enchanting stars in the firmament
અદૃશ્યત
- appeared like
||Sloka summary||
"The sea water, with the flowers dropped by his speed, appeared like the firmament with rising stars." ".||1.55||
||Sloka 1.56||
તસ્યાંબર ગતૌ બાહૂ દદૃશાતે પ્રસારિતૌ ||1.56||
પર્વતાગ્રાત્ વિષ્ક્રાંતૌ પંચાસ્યાવિવ પન્નગૌ||
સ|| તસ્ય પ્રશારિતૌ અંબર ગતૌ બાહુઃ પર્વતાગ્રાત્ વિનિષ્ક્રાન્તૌ પંચાસ્યઃ પન્નગઃ ઇવ દદ્રુશાતે ||
||Sloka meanings||
તસ્ય પ્રશારિતૌ અંબર ગતૌ બાહુઃ
- the arms stretched out in the sky
પર્વતાગ્રાત્ વિનિષ્ક્રાન્તૌ
- emerging from a mountain
પંચાસ્યઃ પન્નગઃ ઇવ દદ્રુશાતે -
l- looked like the five headed serpents
||Sloka summary||.
"The arms stretched out in the sky emerging from the mountain looked like five headed serpents."||1.156||
||Sloka 1.57||
પિબન્નિવ બભૌ ચાપિ સોર્મિમાલં મહાર્ણવમ્||1.57||
પિપાસુ રિવ ચાકાશં દદૃશે સ મહાકપિઃ |
સ|| સ મહાકપિઃ સોર્મિમાલં મહાર્ણવમ્ પિબન્નિવ બભૌ અકાશં અપિ પિપાસુ રિવ દદૃશે ||
||Sloka meanings||
સ મહાકપિઃ
- that great Vanara
સોર્મિમાલં મહાર્ણવમ્ અકાશં અપિ પિબન્નિવ બભૌ
- looked as if drinking ocean with rising waves
અકાશં અપિ
- sky too
પિપાસુ રિવ દદૃશે
- looked like a thirsty one
||Sloka summary||
"The great Vanara looked like a thirsty one drinking the sea with rising waves, also the sky."||1.57||
The simile here is again elaborated in Govindaraja Bhushana."આર્ણવં પિબન્નિવ આકાશં પિપાશુરિવેત્યાભ્યામ્ અસ્ય મહાનુદ્યોગઃ સૂચ્યતે| લઙ્ઘનવેગેન સહસા ક્ષીયમાણે સાગર વિસ્તારે સ પીયમાન ઇવ ભવતિ| એવં અમ્બરં ચ| તત્ર અતિવેગેન ગછ્છન્ સ મહાર્ણવં પિબન્નિવ બભૌ તથા આકાશમપિ ઇત્યાહુઃ| Govindaraja says that these similes of thirsty Hanuma indicate big events to follow.
||Sloka 1.58||
તસ્ય વિદ્યુત્પ્રભાકારે વાયુ માર્ગાનુ સારિણઃ ||58||
નયને વિપ્રકાશેતે પર્વતસ્થાવિવાનલૌ|
સ|| વાયુમાર્ગાનુસારિણઃ તસ્ય વિદ્યુત્પ્રભાકારે નયને પર્વતસ્થૌ અનલૌ ઇવ વિપ્રકાશેતે||
||Sloka meanings||
વાયુમાર્ગાનુસારિણઃ
- the one going on the path of the wind
તસ્ય વિદ્યુત્પ્રભાકારે નયને
- his eyes blazed with the glow of lightning
પર્વતસ્થૌ અનલૌ ઇવ વિપ્રકાશેતે
- shone like twin fires on the mountain .
||Sloka summary||
"The eyes of the one following the path of the winds, blazing with the glow of lightning, looked like two fires burning on the mountain." ||1.58||
The simile here is elaborated in Ramayana Tilak as follows. "વાયુમાર્ગાનુસારિણઃ વાયુમાર્ગેન અનુગમન શીલસ્ય તસ્ય હનુમતઃ વિદ્યુત્ પ્રભાકારે વિદ્યુત્પ્રભાસ સદૃશ પ્રભોત્પાદકે નયને - પર્વતસ્થૌ અનલૌ દાવાનલાવિવ પ્રકાશતે". This is in line with our translation.
||Sloka 1.59||
પિઙ્ગે પિઙ્ગાક્ષમુખ્યસ્ય બૃહતી પરિમંડલે ||1.59||
ચક્ષુષી સંપ્રકાશેતે ચંદ્રસૂર્યાવિવોદિતૌ |
સ|| પિઙ્ગાક્ષમુખ્યસ્ય પિઙ્ગે બૃહતી પરિમંડલે ચક્ષુષી ઉદિતૌ ચંદ્ર સૂર્યાવિવ સંપ્રકાશેતે||
||Sloka meanings||
પિઙ્ગાક્ષમુખ્યસ્ય
- the leader of Vanaras
પિઙ્ગે બૃહતી પરિમંડલે ચક્ષુષી
- eyes which are reddish brown large and round in shape
ઉદિતૌ ચંદ્ર સૂર્યાવિવ સંપ્રકાશેતે
- like just risen moon and sun
||Sloka summary||
"The large, round in shape, reddish brown eyes of the leader of Vanaras shone like the just rising Sun and Moon."||1.59||
||Sloka 1.60||
મુખં નાસિકયા તસ્ય તામ્રયા તામ્ર માબભૌ ||1.60||
સંધ્યયા સમભિસ્પૃષ્ટં યથા તત્સૂર્યમંડલમ્ ||
સ|| તસ્ય તામ્રં મુખં તામ્રયા નાશિકયા સંધ્યયા સમભિસ્પૃષ્ટં તત્ સૂર્યમંડલં યથા આબભૌ ||
||Sloka meanings||
તસ્ય તામ્રં મુખં
- his copper-colored face
તામ્રયા નાશિકયા
- red color of the nose
સંધ્યયા સમભિસ્પૃષ્ટં
- with twilight coming close
તત્ સૂર્યમંડલં યથા આબભૌ
- shone like the sun's orb
||Sloka summary||
"His copper-colored face with red nose with the twilight coming close looked like the Sun's orb." ||1.60||
||Sloka 1.61||
લાંગૂલં ચ સમાવિદ્ધમ્ પ્લવમાનસ્ય શોભતે ||1.61||
અંબરે વાયુપુત્રસ્ય શક્રધ્વજ ઇવોચ્છ્રિતમ્|
સ|| અંબરે પ્લવમાનસ્ય વાયુપુત્રસ્ય ઉચ્છ્રિતં લાંગૂલમ્ સમાવિદ્ધમ્ શક્રધ્વજ ઇવશોભતે||
||Sloka meanings||
ઉચ્છ્રિતં લાંગૂલમ્
- the raised tail
અંબરે પ્લવમાનસ્ય વાયુપુત્રસ્ય
- of the son of wind god flying in the sky
સમાવિદ્ધમ્ શક્રધ્વજ ઇવશોભતે
-shone like the raised banner of Indra
||Sloka summary||
"The lifted-up tail of the son of wind god shone like the flag staff of Indra." ||1.61||
||Sloka 1.62||
લાંગૂલ ચક્રેણ મહાન્ શુક્લદંષ્ટ્રોઽનિલાત્મજઃ||1.62||
વ્યરોચત મહાપ્રાજ્ઞઃ પરિવેષીવ ભાસ્કરઃ|
સ|| શુક્લદંષ્ટ્રઃ મહાપ્રાજ્ઞઃ મહાન્ અનિલાત્મજઃ લાંગૂલ ચક્રેણા પરિવેષીવ ભાસ્કરઃ ઇવ વ્યરોચત||
||Sloka meanings||
શુક્લદંષ્ટ્રઃ મહાપ્રાજ્ઞઃ મહાન્ અનિલાત્મજઃ
- one with white teeth. very wise, great , son of wind god,
લાંગૂલ ચક્રેણા પરિવેષી
- surrounded by curled up tail
ભાસ્કરઃ ઇવ વ્યરોચત
- like the halo of the Sun
||Sloka summary||
"With white teeth, the very wise son of Vayu, surrounded by curled up tail looked like the Sun covered with halo." ||1.62||
||Sloka 1.63||
સ્ફિગ્દેશે નાભિતામ્રેણ રરાજ સ મહાકપિઃ||1.63||
મહતા દારિતેનેવ ગિરિઃ ગૈરિક ધાતુના |
સ|| સઃ મહાકપિ અભિતામ્રેણ સ્ફિગ્દેશેન દારિતેન ઇવ મહતા ગૈરિક ધાતુના ગિરિઃ ઇવ રરાજ||
||Sloka meanings||
સઃ મહાકપિ અભિતામ્રેણ સ્ફિગ્દેશેન
- the great Vanara with reddish buttocks
દારિતેન ઇવ - as if split
મહતા ગૈરિક ધાતુના ગિરિઃ ઇવ
- like a mountain with great deposit of minerals
રરાજ - shone
||Sloka summary||
"The great Vanara with copper red buttocks shone like a split mountain filled with deposits of red minerals." ||1.63||
||Sloka 1.64||
તસ્ય વાનરસિંહસ્ય પ્લવમાનસ્ય સાગરમ્||1.64||
કક્ષાંતરગતો વાયુર્જીમૂત ઇવ ગર્જતિ||
સ|| સાગરમ્ પ્લવમાનસ્ય વાનરસિંહસ્ય કક્ષાંતરગતઃ વાયુઃ જીમૂતઃ ઇવ ગર્જતિ||
||Sloka meanings||
તસ્ય પ્લવમાનસ્ય વાનરસિંહસ્ય
- the flying lion like Vanara's
કક્ષાંતરગતઃ વાયુઃ
- the wind going through the armpits of
જીમૂતઃ ઇવ ગર્જતિ
- made sound like a thundering cloud
||Sloka summary||
"The air passing through the arm pits of the lion among Vanaras flying over the ocean made sound like a thundering cloud." ||1.64||
|| Sloka 1.65||
ખે યથા નિપતન્ત્યુલ્કા હ્યુત્તરાન્તાત્ વિનિસ્સૃતાઃ||1.65||
દૃશ્યતે સાનુબન્ધા ચ તથા સ કપિકુંજરઃ |
સ||ઉત્તરાન્તાત્ વિનિઃસ્રુતા ખે સાનુબન્ધાચ ઉલ્કા યથા નિપતતિ તથા સ કપિકુંજરઃ દૃશ્યતે ||
||Sloka meanings||
ઉત્તરાન્તાત્ વિનિઃસ્રુતા
- released in the northern horizon
ખે સાનુબન્ધાચ ઉલ્કા યથા નિપતતિ
- like a meteor following the sky and falling
તથા સ કપિકુંજરઃ દૃશ્યતે
- that elephant among Vanaras looked like
||Sloka summary||
"The elephant like Vanara appeared like a meteor released from the northern horizon following a path in the sky and falling down ( in the southern hemisphere)." ||1.165||
||Sloka 1.66||
પતત્પતંગ સંકાશો વ્યાયત શ્શુશુભે કપિઃ||1.66||
પ્રવૃદ્ધ ઇવ માતંગઃ કક્ષ્યયા બધ્યમાનયા|
સ||પતત્પતંગ સંકાશઃ કપિઃ વ્યાયતઃ બધ્યમાનયા કક્ષ્યયા પ્રવૃદ્ધઃ માતંગઃ ઇવ શુશુભે||
||Sloka meanings||
પતત્પતંગ સંકાશઃ વ્યાયતઃ કપિઃ
- resembling a setting sun
વ્યાયતઃ કપિઃ
- broad shouldered Vanara
બધ્યમાનયા કક્ષ્યયા
- bound around the girth
પ્રવૃદ્ધઃ માતંગઃ ઇવ શુશુભે
- shone like a big elephant
||Sloka summary||
"Looking like the setting sun in the sky, the broad Vanara with tail bound around his girth looked like an elephant bound round the waist." ||1.66||
||Sloka 1.67||
ઉપરિસ્ટાત્ શરીરેણ છાયયા ચાવ ગાઢયા ||1.67||
સાગરે મારુતાવિષ્ટૌ નૌ રિવાઽઽસીત્તદા કપિઃ |
સ||તદા કપિઃ ઉપરિષ્ટાત્ શરીરેણ સાગરે અવગાઢયા છાયયા ચ મારુતાવિષ્ટ નૌરિ ઇવ આસીત્||
||Sloka meanings||
તદા ઉપરિષ્ટાત્ શરીરેણ
- then with the body on the top ( flying in the sky)
સાગરે અવગાઢયા છાયયા
- the shadow on the sea
મારુતાવિષ્ટ નૌરિ ઇવ આસીત્
- like a ship swept by the wind
||Sloka summary||
"The shadow on the ocean, of Hanuman flying on the top, looked like a ship swept by the wind." ||1.67||
||Sloka 1.68||
યં યં દેશં સમુદ્રસ્ય જગામ સ મહાકપિઃ ||1.68||
સ સ તસ્યોરુવેગેન સોન્માદ ઇવ લક્ષ્યતે|
સ|| સઃ મહાકપિઃ સમુદ્રસ્ય યં યં દેશં જગામ સ સ તસ્ય ઊરુવેગેન સોન્માદઃ ઇવ લક્ષ્યતે||
||Sloka meanings||
સઃ મહાકપિઃ
- that great Vanara
સમુદ્રસ્ય યં યં દેશં જગામ
- whatever region of the ocean he travelled
સ સ સોન્માદઃ ઇવ લક્ષ્યતે
- those places looked like riotous eddies
તસ્ય ઊરુવેગેન
- because of the force of his thighs
||Sloka summary||
"Whichever place over which the great Vanara flew, those places (in the ocean) appeared as riotous with eddies being formed because of the speed of his thighs." ||1.68||
||Sloka 1.69||
સાગરસ્યોર્મિજાલાનાં ઉરસા શૈલવર્ષ્મણામ્||1.69||
અભિઘ્નંસ્તુ મહાવેગઃ પુપ્લુવે સ મહાકપિઃ|
સ|| સ મહાવેગઃ મહાકપિઃ સાગરસ્ય ઊર્મિજાલાનાં શૈલવર્ષણામ્ ઉરસા અભિઘ્નંસ્તુ પુપ્લુવે||
||Sloka meanings||
સ મહાવેગઃ કપિઃ
- that very swift Vanara
ઊર્મિજાલાનાં શૈલવર્ષણામ્
- rows of mountain like waves
ઉરસા અભિઘ્નંસ્તુ પુપ્લુવે - as though hitting his chest
- તન વક્ષસ્થલમુતો ઢીકોનુચુ એગરેનુ.
||Sloka summary||
"As the Vanara flew with high speed the oceanic waves seemed to rise up to mountainous proportions as though touching his chest." ||1.69||
||Sloka 1.70||
કપિવાતશ્ચ બલવાન્ મેઘવાતશ્ચ નિસ્સૃતઃ||1.70||
સાગરં ભીમ નિર્ઘોષં કમ્પયામાસતુ ર્ભૃશમ્|
સ||બલવાન્ કપિવાતસ્ય નિઃસૃતઃ મેઘવાતઃ ચ ભીમ નિર્ઘોષં (ચ) સાગરં ભૃશં કમ્પયામાસતુઃ ||
||Sloka meanings||
બલવાન્ કપિવાતસ્ય
- wind generated by mighty Hanuman
મેઘવાતઃ ચ
- wind generated by clouds
નિઃસૃતઃ
- rushing towards ( each other)
ભીમ નિર્ઘોષં
- created dreadful sounds
સાગરં ભૃશં કમ્પયામાસતુઃ
- agitated the ocean violently
||Sloka summary||
"The forceful wind generated by the mighty Vanara, which was rushing towards the wind generated by the clouds, agitated the ocean violently and generated dreadful sounds."||1.70||
||Sloka 1.71||
વિકર્ષન્નૂર્મિ જાલાનિ બૃહંતિ લવણાંભસિ||1.71||
પુપ્લુવે કપિશાર્દૂલો વિકરન્નિવ રોદસી|
સ||(યદા) કપિશાર્દૂલઃ પુપ્લુવે (તદા) લવણાંભસિ બૃહંતિ ઊર્મિજાલાનિ વિકર્ષન્ વિકરન્નિવ રોદસી||
||Sloka meanings||
કપિશાર્દૂલઃ પુપ્લુવે
- the tiger among the Vanaras flew
લવણાંભસિ ઊર્મિજાલાનિ વિકર્ષન્
- pulling across mighty waves from the ocean
વિકરન્નિવ રોદસી
- drawing and dividing the intermediary space between sky and the earth
||Sloka summary||
"As the tiger among the Vanaras flew, pulling across mighty waves from the ocean, dividing the intermediary space between sky and the earth" ||1.71||
||Sloka 1.72||
મેરુમંદર સંકાશા નુદ્ધતાન્ સ મહાર્ણવે||1.72||
અતિક્રામન્ મહાવેગઃ તરંગાન્ ગણયન્નિવ |
સ||મહાવેગઃ મહાર્ણવે ઉદ્ધતાન્ મેરુમંદર સંકાશાન્ તરંગાન્ ગણયન્ ઇવ સઃ અત્યક્રામત્ ||
||Sloka meanings||
મહાવેગઃ
- the one with high speed
મહાર્ણવે ઉદ્ધતાન્ તરંગાન્
- waves rising in the ocean
મેરુમંદર સંકાશાન્
- resembling the mountains Meru and Mandara
ગણયન્ ઇવ સઃ અત્યક્રામત્
- crossed the sea as if counting them
||Sloka summary||
"Hanuman who is travelling at high speed seemed to be counting the mighty waves resembling Meru and Mandara mountains, (as he flew over the ocean)." ||1.72||
||Sloka 1.73||
તસ્યવેગ સમુદ્ધૂતં જલં સજલં યથા ||1.73||
અંબરસ્થં વિબભ્રાજ શારદાભ્ર મિવાતતમ્ |
સ|| તસ્ય વેગ સમુદ્ધૂતં સજલદમ્ જલં અંબરસ્થમ્ આતતમ્ શારદાભ્રમિવ વિબભ્રાજ ||
||Sloka meanings||
તસ્ય વેગ સમુદ્ધૂતં
- pushed up by the speed of Hanuman
સજલદમ્ જલં અંબરસ્થમ્
- the clouds in the sky laden with water spray
આતતમ્ - spread
શારદાભ્રમિવ વિબભ્રાજ
- shone like autumnal clouds
||Sloka summary||
"The waters pushed up by his speed, along with the water laden clouds stretched in the sky shone like autumnal clouds."||1.73||
||Sloka 1.74||
તિમિનક્ર ઝુષાઃ કૂર્મા દૃશ્યંતે વિવૃતાસ્તદા ||1.74||
વસ્ત્રાપકર્ષણે નેવ શરીરાણિ શરીરિણામ્ |
સ|| તદા તિમિનક્રઝુષાઃ કૂર્માઃ વસ્ત્રાપકર્ષણેન શરીરિણાં શરીરાણીવ વિવૃતાઃ દૃશ્યન્તે||
||Sloka meanings||
તદા - then ( with waves rising up)
તિમિનક્રઝુષાઃ કૂર્માઃ
- whales, crocodiles and tortoises
વસ્ત્રાપકર્ષણેન વિવૃતાઃ
- exposed by clothes being pushed away
શરીરિણાં શરીરાણીવ
- limbs of the body
દૃશ્યન્તે- appeared (like)
||Sloka summary||
"Then the whales crocodiles and tortoises appeared bare like bodies without clothes." ||1.74||
Tilaka Tika elaborates on વિવૃતા: 'વિવૃતા વેગાજ્જલોત્સારણેન વ્યક્ત દેહાઃ'- bodies exposed with waves( eaters) rising up due to speed.
||Sloka 1.75||
પ્લવમાનં સમીક્ષ્યાથ ભુજંગાસ્સાગરાલયાઃ ||1.75||
વ્યોમ્નિતં કપિશાર્દૂલં સુપર્ણ ઇતિ મેનિરે |
સ|| અથ વ્યોમ્નિ પ્લવમાનં તં સમીક્ષ્ય સાગરાલયાઃ ભુજંગાઃ (તં) કપિશાર્દૂલં સુપર્ણઃ ઇતિ મેનિરે ||
||Sloka meanings||
અથ વ્યોમ્નિ પ્લવમાનં તં સમીક્ષ્ય
- then seeing him who was flying
સાગરાલયાઃ ભુજંગાઃ
- the serpents in the ocean
(તં) કપિશાર્દૂલં સુપર્ણઃ ઇતિ મેનિરે
- thought Hanuman was Garuda himself
||Sloka summary||
"Seeing Hanuman the tiger among Vanaras, coursing through the sky the serpents in the ocean thought him to be Garuda." ||1.75||
||Sloka 1.76||
દશયોજન વિસ્તીર્ણા ત્રિંશત્ યોજનમાયતા||1.76||
છાયા વાનરસિંહસ્ય જલે ચારુતરાઽભવત્||
સ|| દશયોજન વિસ્તીર્ણા ત્રિંશત્ યોજનમ્ આયતા વાનરસિંહસ્ય છાયા જલે ચારુતરા અભવત્||
||Sloka meanings||
દશયોજન વિસ્તીર્ણા
- ten yojana in breadth
ત્રિંશત્ યોજનમ્ આયતા
- thirty yojana long
વાનરસિંહસ્ય છાયા
- that Vanara's shadow
જલે ચારુતરા અભવત્
- looked more pleasing in the water.
||Sloka summary||
"The ten Yojana wide thirty Yojana long Vanaras shadow appeared more pleasing." ||1.76||
||Sloka 1.77||
શ્વેતાભ્ર ઘનરાજીવ વાયુપુત્ત્રાનુગામિની||1.77||
તસ્ય સા શુશુભે છાયા વિતતા લવણાંભસિ|
સ|| વાયુપુત્રાનુગામિની લવણાંભસિ વિતતા તસ્ય સા છાયા શ્વેતાભ્રઘનરાજીવ શુશુભે ||
||Sloka meanings||
વાયુપુત્રાનુગામિની
- following the son of wind god
લવણાંભસિ વિતતા તસ્ય સા છાયા
- the shadow spread out in the ocean
શ્વેતાભ્રઘનરાજીવ શુશુભે
- shone like dark row of clouds sailing in the sky
||Sloka summary||
"The broad shadow of the son of wind god spread out in the ocean, following him shone like a dark row of clouds sailing in the sky." ||1.77||
||Sloka 78||
શુશુભે સ મહાતેજા મહાકાયો મહાકપિઃ||78||
વાયુમાર્ગે નિરાલંબે પક્ષવાનિવ પર્વતઃ|
સ||મહાતેજઃ મહાકાયઃ સઃ મહાકપિઃ નિરાલંબે વાયુમાર્ગે પક્ષવાન્ પર્વત ઇવ શુશુભે||
||Sloka meanings||
મહાતેજઃ મહાકાયઃ સઃ મહાકપિઃ
- glorious and great Vanara with huge body
નિરાલંબે વાયુમાર્ગે
- ( flying) in the direction of wind without any support
પક્ષવાન્ પર્વત ઇવ શુશુભે
- shone like a mountain with wings
||Sloka summary||
"Glorious Vanara with great body coursing through the skies without any support looked like a mountain with wings." ||1.78||
||Sloka 1.79||
યેનાઽસૌ યાતિ બલવાન્ વેગેન સ કપિકુંજરઃ||1.79||
તેન માર્ગેણ સહસા દ્રોણીકૃત ઇવાર્ણવઃ|
સ|| બલવાન્ અસૌ કપિકુંજરઃ વેગેન યેન માર્ગેણ યાતિ તેન સહસા અર્ણવઃ દ્રોણીકૃત ઇવ ( અદૃશ્યત્)
||Sloka meanings||
બલવાન્ અસૌ કપિકુંજરઃ
- as this powerful Vanara
યેન માર્ગેણ વેગેન યાતિ
- whichever path he goes swiftly
તેન સહસા અર્ણવઃ દ્રોણીકૃત ઇવ
- by that instantly sea looked like a valley between two mountains
અચટ ક્ષણમુલો લોય વલે અગુપડુચુંડેનુ
||Sloka summary||
"As this powerful Vanara who is like elephant among Vanaras, was proceeding swiftly along, the ocean below looked instantly like a valley between two mountains ( by the force of the winds generated by his flight)".||1.79||
|| Sloka 1.80||
અપાતે પક્ષિસંઘાનાં પક્ષિરાજ ઇવ વ્રજન્ ||1.80||
હનુમાન્ મેઘજાલાનિ પ્રકર્ષન્ મારુતો યથા||
સ|| હનુમાન્ મારુતો યથા મેઘજાલાનિ પ્રકર્ષન્ પક્ષિ સંઘાનામ્ આપાતે વ્રજન્ પક્ષિરાજ ઇવ||
||Sloka meanings||
પક્ષિ સંઘાનામ્ આપાતે વ્રજન્ પક્ષિરાજ ઇવ
- like the king of birds drawing a flock of birds along with him at the time of landing
હનુમાન્ - Hanuman
મેઘજાલાનિ મારુતો યથા પ્રકર્ષન્
- like the wind was pulling along clusters of clouds
||Sloka summary||
" Hanuman like the wind, pulling along clusters of clouds with him, looked like the king of birds attracting flocks of birds while landing." ||1.80||
||Sloka 1.81||
પાણ્ડુરારુણ વર્ણાનિ નીલમાંજિષ્ઠકાનિ ચ||1.81||
કપિનાઽઽકૃષ્યમાણાનિ મહાભ્રાણિ ચકાશિરે |
સ|| કપિના આકૃષ્યમાણાનિ પાણ્ડુરારુણ વર્ણાનિ નીલમાંજિષ્ઠકાનિ મહાભ્રાણિ ચકાશિરે||
||Sloka meanings||
કપિના આકૃષ્યમાણાનિ
- being drawn by the Vanara
પાણ્ડુરારુણ વર્ણાનિ નીલમાંજિષ્ઠકાનિ
- white and red colored as well as blue and yellow
મહાભ્રાણિ ચકાશિરે
- big clouds looked charming
||Sloka summary||
"The large clouds of white or red blue or yellow, drawn by the Vanara, looked charming " ||1.81||
Rama Tilak states, કપિના આકૃષ્યમાણાનિ મહાભ્રાણિ ચકાશિરે, clarifying that ચકાશિરે points to મહાભ્રાણિ. Some translations have Hanuman looking charming, which is inherently true, but not in the context of the Sloka.
||Sloka 1.82||
પ્રવિશન્નભ્રજાલાનિ નિષ્પતંશ્ચ પુનઃ પુનઃ||1.82||
પ્રચ્છન્નશ્ચ પ્રકાશશ્ચ ચંદ્રમા ઇવ લક્ષ્યતે|
સ|| અભ્રજાલાનિ પુનઃ પ્રવિશન્ પુનઃ નિષ્પતંશ્ચ પ્રચ્છન્નશ્ચ પ્રકાશશ્ચ ચન્દ્રમાઇવ લક્ષ્યતે||
||Sloka meanings||
અભ્રજાલાનિ પુનઃ પ્રવિશન્ પુનઃ નિષ્પતંશ્ચ
- entering and leaving the clusters of clouds
પ્રચ્છન્નશ્ચ પ્રકાશશ્ચ ચન્દ્રમા ઇવ લક્ષ્યતે
- seen like the moon hiding and shining
||Sloka summary||
"Entering and leaving the clusters of clouds, he looked like the moon that was hiding and shining (among the clouds)." ||1.82||
||Sloka 1.83||
પ્લવમાનં તુ તં દૃષ્ટ્વા પ્લવંગં ત્વરિતં તદા ||1.83||
વવર્ષુઃ પુષ્પવર્ષાણિ દેવ ગંધર્વ દાનવાઃ |
સ|| તદા ત્વરિતં પ્લવમાનં તં પ્લવંગં દૃષ્ટ્વા દેવગંધર્વ દાનવાઃ પુષ્પવર્ષાણિ વવર્ષુઃ||
||Sloka meanings||
તદા ત્વરિતં પ્લવમાનં તં પ્લવંગં દૃષ્ટ્વા
- then seeing him who was flying swiftly
દેવગંધર્વ દાનવાઃ
- Devas Gandharvas and Danavas
પુષ્પવર્ષાણિ વવર્ષુઃ
- rained flowers on him
||Sloka summary||
"Then seeing Hanuman crossing the ocean quickly the Devas. Gandharvas, Danavas showered flowers on him." ||1.83||
||Sloka 1.84||
તતાપ ન હિ તં સૂર્યં પ્લવંતં વાનરોત્તમમ્||1.84||
સિષેવે ચ તદા વાયૂ રામકાર્યાર્થ સિદ્ધયે|
સ||તદા રામકાર્યાર્થં પ્લવંતં તં વાનરોત્તમં સૂર્યઃ ન તતાપ વાયુઃ ચ શિષેવે ||
||Sloka meanings||
તદા રામકાર્યાર્થં પ્લવંતં વાનરોત્તમં
- then the best of Vanaras, flying on the mission of Rama
સૂર્યઃ ન તતાપ વાયુઃ ચ શિષેવે ચ
- Sun did nor scorch and wind served him
||Sloka summary||
"The Vanara coursing through the skies to achieve the purpose of Rama, is not troubled by the Sun's heat and even the wind served his purpose." ||1.84||
Hanuman was on mission for Rama. The Sun did not scorch the flying Hanuman. The wind blew as if it were a gentle breeze. Blowing as if he was serving Hanuman. Then Devas too showered flowers on Hanuman.
For those performing Nishkama karma nothing is difficult. The heat of the Sun does not affect them. There will be many joining that self-less effort, like the Vayu blowing gently to serve Hanuman. That is the effect of Nishkama karma. Other join the one who is on selfless path.
We hear the same in Gita ( Gita 3-40)
શ્રીભગવાનુવાચ
નેહાભિ ક્રમનાશોsસ્તિ પ્રત્યવાયો ન વિદ્યતે|
સ્વલ્પમપ્યસ્ય ધર્મસ્ય ત્રાયતે મહતો ભયાત્ ||40 ||
In the path of action,
અભિક્રમનાશઃ - the act that is started does not fail
પ્રત્યવાયો - there is no mistake
ન વિદ્યતે - none
That mean in Nishkama karma there is no failure.
અસ્ય ધર્મસ્ય સ્વલ્પમપિ - Even if a bit of it is performed
ત્રાયતે ભયાત્ - it protects one from fear
Even a small action performed selflessly, protects the person form the fear. The fear of the ocean of this life. The freedom from the bonds of this life is a major benefit.
For following path of action all one needs, is the mind focused on the same. This is what poet Valmiki is conveying to us through the actions of Hanuman
||Sloka 1.85||
ઋષયઃ તુષ્ટુવુશ્ચૈનં પ્લવમાનં વિહાયસા ||1.85||
જગુશ્ચ દેવ ગંધર્વાઃ પ્રશંસંતો મહોજસમ્ |
સ|| વિહાયસા પ્લવમાનં મહૌજસં ઋષયઃ એનં તુષ્ટુવુઃ ચ દેવ ગંધર્વાઃ પ્રશંસંતો જગુઃ ચ||
||Sloka meanings||
વિહાયસા પ્લવમાનં મહૌજસં
- the vigorous one flying in sky,
ઋષયઃ તુષ્ટુવુઃ ચ
- Seers extolled him
દેવ ગંધર્વાઃ પ્રશંસંતો જગુઃ ચ
- Devas and Gandharvas praised him and sang too
||Sloka summary||
" The flying Hanuman was extolled by sages and the delighted Devas and Gandharvas praised him and sang too." ||1.85||
||Sloka 1.86||
નાગાશ્ચ તુષ્ટુવુ ર્યક્ષા રક્ષાંસિ વિબુધાઃ ખગાઃ||1.86||
પ્રેક્ષ્ય સર્વે કપિવરં સહસા વિગત ક્લમમ્|
સ|| વિગતક્લમમ્ કપિવરમ્ પ્રેક્ષ્ય સહસા સર્વે નાગાઃ યક્ષાઃ રક્ષાંસિ વિબુધાઃ ખગાઃ ચ તુષ્ટુવુઃ||
||Sloka meanings||
વિગતક્લમમ્ કપિવરમ્ પ્રેક્ષ્ય
- seeing that best of Vanaras who is free of exhaustion
સર્વે નાગાઃ યક્ષાઃ
- all Nagas, Yakshas
રક્ષાંસિ વિબુધાઃ ખગાઃ ચ
- Rakshasas, learned ones, birds too
સહસા તુષ્ટુવુઃ - praised him at once
||Sloka summary||
"Seeing the untiring Hanuman the all the Nagas, Yakshas, Rakshasas , learned ones, as well as all other birds praised him ."||1.86||
||Sloka 1.87||
તસ્મિન્ પ્લવગ શાર્દૂલે પ્લવમાને હનૂમતિ||1.87||
ઇક્ષ્વાકુકુલ માનાર્થી ચિન્તયામાસ સાગરઃ|
સ|| પ્લવગશાર્દૂલે તસ્મિન્ હનૂમતિ પ્લવમાને સાગરઃ ઇક્ષ્વાકુકુલમાનાર્થી ચિન્તયામાસ||
||Sloka meanings||
પ્લવગશાર્દૂલે તસ્મિન્ હનૂમતિ પ્લવમાને
- while Hanuman. the tiger among Vanaras, was flying
સાગરઃ ઇક્ષ્વાકુકુલમાનાર્થી
- Sagara who respects the Ikshwaku line
ચિન્તયામાસ - started thinking
||Sloka summary||
"While the tiger among Vanaras was flying across the ocean , the Sagara who respects the line of Ikshavakus started thinking." ||1.87||
Ramayana Tilaka says , "સ્વજન્મકારણી ભૂતસ્ય ઇક્ષ્વાકુ કુલસ્ય માનં સત્કારમર્થયતે સાગરઃ ચિન્તયામાસ" . Desiring to honor the Ikshwaku family who were responsible for his birth, Sagara started thinking. This is echoing the story of Sagara mentioned in Balakanda.
||Sloka 1.88||
સાહાય્યં વાનરેંદ્રસ્ય યદિ નાહં હનૂમતઃ||1.88||
કરિષ્યામિ ભવિષ્યામિ સર્વ વાચ્યો વિવક્ષતામ્|
સ|| યદિ અહં વાનરેન્દ્રસ્ય હનૂમતઃ સહાય્યં ન કરિષ્યામિ (તદિ) વિવક્ષતામ્ સર્વવાચ્યઃ ભવિષ્યામિ||
||Sloka meanings||
યદિ અહં - if I
વાનરેન્દ્રસ્ય હનૂમતઃ સહાય્યં ન કરિષ્યામિ
- do not help the best of Vanaras
વિવક્ષતામ્ સર્વવાચ્યઃ ભવિષ્યામિ
- (then) will be blamed by all the wise ones
||Sloka summary||
"If I do not help the leader of the Vanaras , all the wise ones will forever blame me. I have been nurtured by Sagara, the Ikshwaku king." ||1.88||
||Sloka 1.89||
અહમિક્ષ્વાકુ નાથેન સગરેણ વિવર્થિતઃ||1.89||
ઇક્ષ્વાકુ સચિવશ્ચાયં નાવસીદિતુ મર્હતિ |
સ|| અહં ઇક્ષ્વાકુનાથેન સગરેણ વિવર્ધિતઃ | અયં ઇક્ષ્વાકુ સચિવઃ ચ અવસીદિતું ન અર્હતિ||
||Sloka meanings||
ઇક્ષ્વાકુનાથેન
- by the scion of Ikshwakus
સગરેણ વિવર્ધિતઃ
- made to grow by Sagara
અયં ઇક્ષ્વાકુ સચિવઃ ચ
- this Ikshwaku minister
અવસીદિતું ન અર્હતિ
- should not be fatigued
||Sloka summary||
"નેનુ ઇક્ષ્વાકુનાધુડગુ સગરુનિચે પેંપોદિંપબડિતિનિ. ઈ ઇક્ષ્વાકુ સચિવુડુ અલસટ પોંદકૂડદુ. "||1.89||
"I was made to grow by the scion of Ikshwakus. This minister of Ikshwakus should not be fatigued ." ||1.89||
Ramayana Tilaka elaborates," ઇક્ષ્વાકુ નાથેન સગરેણ અહં વિવર્થિતઃ તસ્માત્ હેતોઃ અવસાદિતું શ્રમં પ્રાપ્તું અયમ્ ઇક્ષ્વાકુ સચિવઃ ન અર્હતિ".
|| Sloka 1.90||
તથા મયા વિધાતવ્યં વિશ્રમેત યથા કપિઃ||1.90||
શેષં ચ મયિ વિશ્રાંત સ્સુખેનાતિ પતિષ્યતિ |
સ||યથા કપિઃ વિશ્રમેત તથા મયા વિધાતવ્યમ્| મયિ વિશ્રાન્તઃ સુખેન અતિપતિષ્યતિ||
||Sloka meanings||
યથા કપિઃ વિશ્રમેત
- such a way that the Vanara may rest
તથા મયા વિધાતવ્યમ્
- in that way I should act
મયિ વિશ્રાન્તઃ
- resting on me
સુખેન અતિપતિષ્યતિ
- with ease he can cross over
||Sloka summary||
" I should act in such a way that Vanara may rest. Resting ion me he can cross over with ease." ||1.90||
Tilaka Tika says- 'યથા કપિઃ વિશ્રમેત તથા મયા વિધાતવ્યમ્' - That is Sagara's thinking - મયિ મદ્વિહિત વિશ્રાન્તિ સ્થાને વિશ્રાન્તઃ નિવર્તિત શ્રમઃ અત એવ સુખી સ હનુમાન્ શેષં માર્ગં અતિતરિષ્યતિ; ઇતિ;
||Sloka 1.91||
ઇતિ કૃત્વા મતિં સાધ્વીં સમુદ્રશ્ચન્નમંભસિ ||1.91||
હિરણ્ય નાભં મૈનાકં ઉવાચ ગિરિસત્તમમ્ |
સ|| સમુદ્રઃ ઇતિ સાધ્વીં મતિં કૃત્વા અંભસિ ચ્છન્નં હિરણ્યનાભં ગિરિસત્તમમ્ મૈનાકં ઉવાચ||
||Sloka meanings||
સમુદ્રઃ ઇતિ સાધ્વીં મતિં કૃત્વા
- The Sagara having resolved in his mind
અંભસિ ચ્છન્નં
- the one hidden in the waters
હિરણ્યનાભં ગિરિસત્તમમ્ મૈનાકં
- the noble golden mountain Mainaka
ઉવાચ
- told him
||Sloka summary||
The Sagara having resolved in his mind, spoke to the best of mountain, golden Mainaka, hidden in the waters." ||1.91||
||Sloka 1.92||
ત્વમિહાસુરસંઘાનાં પાતાળતલવાસિનામ્ ||1.92||
દેવરાજ્ઞા ગિરિશ્રેષ્ઠ પરિઘસ્સન્નિવેશિતઃ |
સ|| ગિરિશ્રેષ્ઠ ઇહ પાતાળતલ વાસિનાં અસુર સંઘાનામ્ પરિઘઃ ઇવ દેવરાજ્ઞા સન્નિવેશિતઃ||
||Sloka meanings||
ગિરિશ્રેષ્ઠ
- Oh best of mountains,
ઇહ પાતાળતલવાસિનાં અસુર સંઘાનામ્
- here for those legions of Asura groups residing in the nether world
ત્વં પરિઘઃ ઇવ દેવરાજ્ઞા સન્નિવેશિતઃ
- you were arranged like a barrier by the lord of gods
||Sloka summary||
"Oh Best of mountains ! You are here as a barrier for the legions of Asura groups who are the residents of the nether world." ||1.92||
||Sloka 1.93||
ત્વ મેષાં જાત વીર્યાણાં પુનરેવોત્પતિષ્યતામ્ ||1.93||
પાતાળ સ્યાપ્રમેયસ્ય દ્વારમાવૃત્ય તિષ્ઠસિ |
સ||જાત વીર્યાણાં એષામ્ પુનરેવ ઉત્પતિષ્યતાં ત્વં અપ્રમેયસ્ય પાતાળસ્ય દ્વારં આવૃત્ય તિષ્ઠસિ||
||Sloka meanings||
જાત વીર્યાણાં
- of the violent
પુનરેવ ઉત્પતિષ્યતાં એષામ્
- again capable of coming up
અપ્રમેયસ્ય પાતાળસ્ય
- of the immeasurable nether worlds
દ્વારં આવૃત્ય તિષ્ઠસિ
- staying here blocking the entrance
||Sloka summary||
"You are staying at the entrance preventing these powerful demons from coming up again." ||1.93||
||Sloka 1.94||
તિર્યગ્ ઊર્ધ્વં અધશ્ચૈવ શક્તિઃ તે શૈલવર્થિતુમ્||1.94||
તસ્માત્ સંચોદયામિ ત્વાં ઉત્તિષ્ઠ ગિરિસત્તમ|
સ|| શૈલ તે તિર્યક્ ઊર્ધ્વં અધશ્ચૈવ વર્ધિતું શક્તિઃ (અસ્તિ) | તસ્માત્ ગિરિસત્તમ ત્વાં સંચોદયામિ ઉત્તિષ્ઠ ||
||Sloka meanings||
શૈલ તે તિર્યક્ ઊર્ધ્વં અધશ્ચૈવ વર્ધિતું શક્તિઃ (અસ્તિ)
- Oh mountain, you have the capability to grow up or down
તસ્માત્ ગિરિસત્તમ
- hence oh best of mountains
ત્વાં સંચોદયામિ ઉત્તિષ્ઠ
- I am encouraging you to rise.
||Sloka summary||
"Oh Mountain you have the power to grow upwards or downwards or across. Hence, oh best of mountains, I am asking you to rise". ||1.94||
||Sloka 1.95||
સ એષ કપિશાર્દૂલઃ ત્વામુપર્યેતિ વીર્યવાન્ ||1.95||
હનુમાન્ રામકાર્યાર્થં ભીમકર્મા ખમાપ્લુતઃ|
સ|| કપિશાર્દૂલઃ વીર્યવાન્ ભીમકર્મા સ રામકાર્યાર્થં ત્વાં ઉપરિ એતિ ખમ્ આપ્લુતઃ ||
||Sloka meanings||
એષઃ હનુમાન્ - this Hanuman
કપિશાર્દૂલઃ વીર્યવાન્ ભીમકર્મા
- tiger among Vanaras, valiant one, performer of dreadful deeds
સ રામકાર્યાર્થં
- he on the mission of Rama
ખમ્ આપ્લુતઃ ત્વાં ઉપરિ એતિ
- flying in the skies coming over you.
||Sloka summary||
"This Hanuman, a mighty Vanara, tiger among Vanaras, performer of dreadful actions, is flying over you in the skies for accomplishing mission of Rama".||1.95||
||Sloka 1.96||
અસ્ય સાહ્યં મયા કાર્યં ઇક્ષ્વાકુકુલવર્તિનઃ||1.96||
મમ હીક્ષ્વાકવઃ પૂજ્યાઃ પરં પૂજ્યતમાસ્તવ |
સ|| ઇક્ષ્વાકુકુલવર્તિનઃ અસ્ય સાહ્યં મયા કાર્યં | ઇક્ષ્વાકવઃ મમપૂજ્યાઃ હિ | તવ પૂજ્યતમાઃ||
||Sloka meanings||
ઇક્ષ્વાકુકુલવર્તિનઃ અસ્ય સાહ્યં
- help him who serves the Ikshwaku line
મયા કાર્યં
- my duty
ઇક્ષ્વાકવઃ મમપૂજ્યાઃ હિ
- Ikshwakus are worthy of adoration
તવ પૂજ્યતમાઃ
- most adorable to you also
||Sloka summary||
"Helping this one who serves the Ikshvaku line is my duty. The Ikshavakus are worthy of adoration. To you also (they are) most adorable". ||1.96||
||Sloka 1.97||
કુરુસાચિવ્ય મસ્માકં ન નઃ કાર્ય મતિક્રમેત્ ||1.97||
કર્તવ્યં અકૃતં કાર્યં સતાં મન્યુમુદીરયેત્ |
સ|| અસ્માકં સાચિવ્યં કુરુ | નઃ કાર્યં કર્તવ્યં ન અતિક્રમેત્| અકૃતં કાર્યં સતામ્ મન્યુમ્ ઉદીરયેત્||
||Sloka meanings||
અસ્માકં સાચિવ્યં કુરુ
- may act as our minister
નઃ કાર્યં કર્તવ્યં ન અતિક્રમેત્
- for us our duty to perform a task shall not be lost
અકૃતં કાર્યં
- a duty not carried out
સતામ્ મન્યુમ્ ઉદીરયેત્
- will cause anger of pious men
||Sloka summary||
"Help our cause as a minister. Our duty to do worthy action shall not be lost. A duty not carried out will make pious people anger.||1.97||
||Sloka 1.98||
સલિલાત્ ઊર્ધ્વં ઉત્તિષ્ઠ તિષ્ઠત્વેષ કપિસ્ત્વયિ ||1.98||
અસ્માકં અતિથિશ્ચૈવ પૂજ્યશ્ચ પ્લવતાં વરઃ|
સ|| સલિલાત્ ઊર્ધ્વં ઉત્તિષ્ઠ | પ્લવતામ્ વરઃ અસ્માકમ્ અતિથિશ્ચૈવ પૂજ્યશ્ચ| એષઃ કપિઃ ત્વયિ તિષ્ઠન્તુ||
||Sloka meanings||
સલિલાત્ ઊર્ધ્વં ઉત્તિષ્ઠ
- rise up from the waters
પ્લવતામ્ વરઃ અસ્માકમ્ અતિથિશ્ચૈવ પૂજ્યશ્ચ
- the best among flyers is our guest and worthy or worship too
એષઃ કપિઃ ત્વયિ તિષ્ઠન્તુ
- this Vanara my rest on you
||Sloka summary||
" Rise up from the waters. This best among fliers is our guest and worthy of worship. This Vanara may rest on you". ||1.98||
||Sloka 1.99||
ચામીકર મહાનાભ દેવ ગંધર્વ સેવિત||1.99||
હનુમાંસ્ત્વયિ વિશ્રાંતઃ તતઃ શેષં ગમિષ્યતિ |
સ એષ કપિશાર્દૂલ સ્ત્વામુપર્યેતિ વીર્યવાન્ ||
સ|| ચામીકર મહાનાભ (ત્વં) દેવગન્ધર્વ સેવિતઃ | હનુમાન્ ત્વયિ વિશ્રાન્તઃ તતઃ શેષં ગમિષ્યતિ||
||Sloka meanings||
ચામીકર મહાનાભ
- Oh olden peaked one
દેવગન્ધર્વ સેવિતઃ
- you are visited upon by Devas and Gandharvas.
હનુમાન્ ત્વયિ વિશ્રાન્તઃ
- Hanuman after resting on you
તતઃ શેષં ગમિષ્યતિ
- then rest of the journey he can go
||Sloka summary||
"Oh Golden peaked one ! You having been visited upon by Devas and Gandharvas. Hanuman may rest on you and then proceed he can go for the rest the journey."||1.99||
||Sloka 1.100||
કાકુત્સ્થસ્યાનૃશંસ્યં ચ મૈથિલ્યાશ્ચ વિવાસનમ્||1.100||
શ્રમં ચ પ્લવગેંદ્રસ્ય સમીક્ષોત્થાતુમર્હસિ |
સ|| કાકુત્સ્થસ્ય અનૃશંસ્યં ચ મૈથિલ્યાઃ વિવાસનં ચ પ્લવગેન્દ્રસ્ય શ્રમં ચ સમીક્ષ્ય ઉત્થાતું અર્હસિ||
||Sloka meanings||
કાકુત્સ્થસ્ય અનૃશંસ્યં
-Rama's good nature
મૈથિલ્યાઃ વિવાસનં
- Sita's abduction
પ્લવગેન્દ્રસ્ય શ્રમં ચ સમીક્ષ્ય
- considering Hanuman's strain also
ઉત્થાતું અર્હસિ
- you ought to rise up
||Sloka summary||
"Considering the noble nature of Ikshavakus, the abduction of Mithila's daughter, Hanuman's efforts, you ought to rise up'."||1.100||
||om tat sat||
To continue for Slokas 101 to 201 with Sloka script in Gujarati click here